Қазақстан Республикасындағы бюджетаралық қатынастарды оңтайландыру жолдары

Бұл мақалада авторлар бюджет жүйесінің қағидаттарын қарастыра отырып, оларды салыстырмалы түрде саралады және бюджетаралық қатынастардағы қаражаттардың трансферт түрінде қаражаттардың бір деңгейден екіншісіне жылжу үдерісін талдады. Сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың туындау қажеттілігі мен республика аумағында жалпы ішкі өнімнің көлемін өңірлер кескінінде талдай отырып, отандық нарықтағы ірі өндірушілер саны мен көлемі аз шоғырланған өңірлер айқындалып, ол өңірлерде бюджет кірістерінің қалыптасу үрдісі тең еместігі де аталып өтілді. Зерттеу барысында авторлар республикалық бюджеттен субвенциялар, жергілікті бюджеттен бюджеттік алып қоюларды және субвенциялардың бюджеттік алуға қатынасы көлеміне де талдау жасап, субвенциялар мен алып қою тетігі республикалық бюджеттен беретін трансферттердің өсуі аясында жергілікті бюджеттердегі салық түсімдерінің үлесінің төмендеуіне әкеледі және бұл өз кезегінде жергілікті билік органдарының дербестігінің төмендеуіне ықпал етеді. Ғылыми мақаланың негізгі мақсаты ҚР-дағы бюджетаралық қатынастарды оңтайландыруға қатысты мемлекеттің қаржылық саясатын талдай отырып, мәселелерін анықтау және шешу жолдарын қарастыру. Зерттеу нәтижесі бойынша қаржылық дербестікті кеңейту және жергілікті атқарушы органдарды өңірлік экономиканы дамытуға ынталандыру мен жергілікті бюджеттердің кірістерін ұлғайту бойынша жұмыстардың іске асырылғандығы анықталды. Зерттеудің қорытындылары мен ұсыныстары ҚР-ның бюджетаралық қатынастарына байланысты саясатты жүзеге асырудың ғылыми негіздемесі бола алады.

1. Исахова А.С. Қазіргі заманғы Қазақстандағы бюджетаралық қатынастар // ҚазНУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2015. – № 3(97). – Б. 88–95.

2. Қарғабаева С.Т., Ерманкулова Р.И., Мырзахметова М. Қазақстанда мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың қаржылық негізі ретінде бюджетаралық қатынастарды реформалау // ҚазНУ хабаршысы. Экономика сериясы. – 2016. – № 2(114). – Б. 115.

3. Сатанбеков Н.А., Абаева Н.Е., Муканова А.Б. Роль бюджетной децентрализации в формировании и дальшейшем совершенствовании межбюджетных отношений // Вестник университета «Туран». – 2018. – № 2(78). – С. 219.

4. Зейнельгабдин А.Б. Влияние взаимосвязи денежно-кредитных и налогово-бюджетных инструменттов на формирование и использование государственных финансовых ресурсов в Республике Казахстан // Вестник уинверситета «Туран». – 2020. – № 2(86). – С. 166–171.

5. Искакова З.Д. Системный анализ оценки состояния государственного бюджета Республики Казахстан и проблемы эффекттивного управления финансовой системой. – Астана: ИП «Булатов», 2015.

6. Интыкбаева С.Ж. Особенности налогово-бюджетной политики в условиях новых глобальных рисков // Вестник Казахского университета экономики, финансов и международной торговли. – 2017. – № 2. – С. 52–57.

7. Нұрымов А.А., Берстембаева Р.К. Финансовые аспекты децентрализации в Республике Казахстан // Мемлекеттік аудит. – 2019. – № 2(43). – С. 54–62.

8. Robinson P., Farrelly T. The Evolution of Australia’s Intergovernmental Financial Relations Framework // Australian Journal of Public Administration. 2013. Vol. 72. Issue 3. URL: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1467-8500.12030 (accessed: 20.03.2023)

9. Kelly J.M., Rivenbark W.C. Budget theory in local government: the process-outcome conundrum // Journal of Public Budgeting, Accounting & Financial Management. 2008. Vol. 20. No. 4. Р. 484–508. URL: https://doi.org/10.1108/JPBAFM-20-04-2008-B005 (accessed: 03.04.2023)

10. Cope S. Assessing rational-choice models of budgeting-from budget-maximising to bureaushaping: a case study of british local government // Journal of Public Budgeting, Accounting & Financial Management. 2000. Vol. 12. No. 4. Р. 598–624. URL: https://doi.org/10.1108/JPBAFM-12-04-2000-B004 (accessed: 07.04.2023)

11. Liu Q., Song L. Do intergovernmental transfers boost intergenerational income mobility? Evidence from China // Structural Change and Economic Dynamics. 2022. Vol. 63. P. 293–309. URL: https://doi.org/10.1016/j.strueco.2022.10.006 (accessed: 10.04.2023)

12. Huang B., Chen K. Are intergovernmental transfers in China equalizing? // China Economic Review. 2012. Vol. 23. Issue 3. P. 534–551. URL: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1043951X12000028 (accessed: 13.04.2023)

13. Caminal R. Measuring Regional Fiscal Transfers Induced by National Budgets // International Tax and Public Finance. 2000. No. 7. P. 195–205. URL: https://doi.org/10.1023/A:1008756504887 (accessed: 15.04.2023)

14. Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі. Ұлттық статистика бюросы. Өңірлер статистикасы. URL: https://stat.gov.kz/region/256619/dynamic (жүгінген күн: 16.04.2023)

15. Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы. Статистикалық буклеттер 2017–2021 жж. URL: https://stat.gov.kz/edition/publication/booklet (жүгінген күн: 18.04.2023)

16. Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттері арасындағы 2023–2025 жылдарға арналған жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі туралы ҚР Заңы 2022 жылғы 1 желтоқсандағы № 161-VІІ ҚРЗ. URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z2200000161 (жүгінген күн: 25.10.2023)