Қазақстан бойынша ЖІӨ деңгейін ескере отырып, өмір сүру ұзақтығын талдау және бағалау

Өмір сүру ұзақтығы халықтың денсаулығы мен өмір сапасының маңызды көрсеткіші болып табылады, ал жан басына шаққандағы ЖІӨ елдің экономикалық дамуын көрсетеді. Әлемдік тәжірибеде бұл көрсеткіштер арасында оң байланыс бар, дегенмен ЖІӨ-нің өмір сүру ұзақтығына әсері экономикалық, әлеуметтік және экологиялық факторларға байланысты өзгеріп отырады. Бұл зерттеудің мақсаты 2014–2024 жылдар аралығындағы Қазақстандағы жан басына шаққандағы ЖІӨ мен күтілетін өмір сүру ұзақтығы арасындағы байланысты талдау болып табылады. Жұмыста корреляциялық және регрессиялық талдау жүргізілді, бұл осы көрсеткіштер арасындағы байланыстың беріктігін сандық бағалауға мүмкіндік береді. Қазақстанның жалпы ішкі өнімі мен өмір сүру ұзақтығының динамикасы қарастырылып, олардың жаһандық және аймақтық тенденциялармен салыстырылуы келтіріліп, өмір сүру ұзақтығына әсер ететін негізгі факторлар анықталды. Зерттеудің теориялық маңыздылығы Қазақстандағы экономикалық және демографиялық факторлардың өзара байланысын зерттеуде жатыр, бұл макроэкономикалық жағдайлар мен әлеуметтік процестердің өзара байланысын теориялық тұрғыдан тереңдетуге мүмкіндік береді. Жұмыстың практикалық маңыздылығы өмір сүру ұзақтығын арттыруға бағытталған әлеуметтік-экономикалық саясатты жетілдіру бойынша ұсынымдар әзірлеу болып табылады. Зерттеу нәтижесінде ЖІӨ-нің өмір сүру ұзақтығына оң әсер ететіні көрсетілді, бірақ бұл байланыс жалғыз анықтаушы фактор емес. Өмір сүру ұзақтығының тұрақты өсуіне қол жеткізу үшін денсаулық сақтау, әлеуметтік инфрақұрылым, экологиялық жағдайды жақсарту және басқа да факторларды қамтитын кешенді тәсіл қажет.

1. Țarcă V., Țarcă E., Moscalu M. Social and economic determinants of life expectancy at birth in Eastern Europe // Healthcare. MDPI. 2024, vol. 12, no. 11, pp. 1148. DOI: 10.3390/healthcare12111148.

2. Aytemiz L. et al. The long-term effect of social, educational, and health expenditures on indicators of life expectancy: an empirical analysis for the OECD countries // Frontiers in Public Health. 2024, vol. 12, pp. 497–794. DOI: 10.3389/fpubh.2024.1497794.

3. Roffia P., Bucciol A., Hashlamoun S. Determinants of life expectancy at birth: a longitudinal study on OECD countries // International Journal of Health Economics and Management. 2023, vol. 23, no. 2, pp. 189–212. DOI: 10.1007/s10754-022-09338-5.

4. Jetter M., Laudage S., Stadelmann D. The intimate link between income levels and life expectancy: global evidence from 213 years // Social Science Quarterly. 2019, vol. 100, no. 4, pp. 1387–1403. DOI: 10.1111/ssqu.12638.

5. Шаукенова З., Имангали Ж. Анализ подходов к оценке качества жизни в международной практике // Статистика, учет и аудит. – 2024. – № 4(95). – С. 39–51. DOI: 10.51579/1563-2415.2024.-4.04.

6. Zhong Shangxuan. Exploring correlations between economic indicators with natural and societal factors based on linear regression model // Applied and Computational Engineering. 2024, vol. 47, pp. 14–22. DOI: 10.54254/2755-2721/47/20241101.

7. Singh K. et al. Determinants of Human Development Index (HDI): A Regression Analysis of Economic and Social Indicators // Asian Journal of Economics, Business and Accounting. 2025, vol. 25, pp. 26–34. DOI: 10.9734/ajeba/2025/v25i11630

8. Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросы. Демографиялық статистика: жарияланымдар. URL: https://stat.gov.kz/ru/industries/socialstatistics/demography/publications/157457/ (өтініш берілген күн: 30.03.2025)

9. Worldometers. Life Expectancy of the World Population. URL: https://www.worldometers.info/demographics/life-expectancy/ (өтініш берілген күн: 30.03.2025)

10. Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросы. Ұлттық шоттар: жарияланымдар. URL: https://stat.gov.kz/ru/industries/economy/nationalaccounts/publications/4971/ (өтініш берілген күн: 30.03.2025)

11. Macrotrends. World GDP Per Capita 1960–2025. URL: https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/wld/world/gdp-per-capita (өтініш берілген күн: 30.03.2025)

12. Коротаева М.В. Корреляционный анализ темпа роста ВВП и инфляции // Молодой ученый. – 2022. – № 42(437). – С. 299–303. URL: https://moluch.ru/archive/437/95672/ (өтініш берілген күн: 30.03.2025)

13. Kivedal K. Applied Statistics and Econometrics // Palgrave Macmillan Cham. 2024. DOI: 10.1007/9783-031-53142-2.

14. University of Colorado. Chapter 12: Simple Linear Regression. URL: https://www.colorado.edu/amath/sites/default/files/attached-files/ch12_0.pdf (өтініш берілген күн: 30.03.2025)

15. Johns Hopkins Biostatistics. Correlation and Regression. URL: https://www.biostat.jhsph.edu/~iruczins/teaching/390.672/notes/notes.class6.pdf (өтініш берілген күн: 30.03.2025)