Қазақстан өңірлеріндегі ауыл шаруашылығы кооперативтерінің дамуы және оның ауыл тұрғындарының тұрмыс сапасына әсерін бағалау

Ауыл шаруашылығы кооперативтері (АШК) ауыл тұрғындарының табысын арттырып, жұмыс орындарын құрумен қатар, фермерлердің шығындарын азайтуда маңызды рөл атқарады. Мақаланың мақсаты – еліміздің өңірлік ерекшеліктері мен ауыл тұрғындарының үлесін ескере отырып, АШК-ны дамытуға ең қолайлы облыстарды ғылыми тұрғыдан анықтау және олардың ауыл тұрғындарының тұрмыс сапасы көрсеткіштеріне әсерін бағалау. Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей зерттеулер жүргізілді: Қазақстан өңірлері бойынша ауыл тұрғындарының үлесіне салыстырмалы талдау жасалды; максималды және минималды әдістер аясында АШК-нің дамуына динамикалық талдау жасалды және АШК-ін дамытуға потенциалды облыстар анықталды. Зерттеу объектісі ретінде: Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау, Атырау, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары іріктелді. АШК-нің экономикалық көрсеткіштері аясында аталған облыстардың ауыл халқының табыс деңгейі мен өмір сүру сапасына әсер етеуі мүмкін негізі параметрлер ғылыми негізделіп көрсетілді. Бұл облыстардағы ауыл халқының санының азаюына әсер етуші факторды анықтау үшін көп факторлы корреляциялық-регрессиялық талдау әдісі қолданылды. Деректер 2017–2023 жж. аралығын қамтиды. Облыстардың халық саны және оның халықтың өмір сүру сапасының индикаторлары (5 көрсеткіш) мен ауыл шаруашылығы кооперативтері бойынша экономикалық көрсеткіштер (5 көрсеткіш) өзара байланысы есептелді. Нәтижесінде, ауыл шаруашылығы кооперативтерінің саны артқан өңірлер мен ауыл тұрғындарының өмір сүру сапасы арасындағы байланыстың әлсіз екені анықталды. Ал ауыл шаруашылығы өнімдерін ірі көлемде өндіретін облыстарда бұл байланыс айтарлықтай жоғары деңгейде екені анықталды. Осыған байланысты, мемлекеттік органдар фермерлерге АШК-нің артықшылықтарын жан-жақты түсіндіруге, АШК-нің өнімдерін өткізу, консультациялық және техникалық жабдықтау секілді түрлерін дамытуға, жер ресурстарымен қамтамасыз етуге, кооперативтерді ұйымдастыру барысында өңірлік ерекшеліктер мен ауыл халқының үлесін ескеруге тиіс. Сондай-ақ, АШК-нің ауыл тұрғындарының әлеуметтік- экономикалық жағдайына әсерін мұқият назарда ұстау қажет

1. Año Internacional de las Cooperativas de la ONU 2025. 2025. URL: https://ica.coop/es/ano-internacionalcooperativas-onu-2025 (accessed: 16.04.2025)

2. General Assembly. 2024. International Year of Cooperatives 2025. URL: https://2025.coop/iyc/ (accessed: 16.04.2025)

3. Contribution of the Cooperatives in Agricultural Sector to the Sustainable Development Goals. International Labour Organization. 2020. URL: file:///C:/Users/w2/Downloads/Report_on_agricoops_contribution_to_SDGs%20(1).pdf (accessed: 18.04.2025)

4. Zhu X., Wang G. Impact of Agricultural Cooperatives on Farmers’ Collective Action: A Study Based on the Socio-Ecological System Framework // Agriculture. 2024. Vol. 14(1). No. 96. Р. 1–17. URL: https://doi.org/10.3390/agriculture14010096

5. Закон РК «О сельскохозяйственных кооперативах» от 29 октября 2015 года, № 372-V ЗРК. URL: //https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1500000372 (дата обращения: 25.04.2025)

6. Концепция развития сельских территорий Республики Казахстан на 2023–2027 годы, 28 марта 2023 года. № 270. URL: //https://adilet.zan.kz/rus/docs/P2300000270 (дата обращения: 26.04.2025)

7. Концепция развития агропромышленного комплекса Республики Казахстан на 2021–2030 годы, 30 декабря 2021 года. № 960. URL: //https://adilet.zan.kz/rus/docs/P2100000960 (дата обращения: 28.04.2025)

8. Комплексный план по развитию переработки сельскохозяйственной продукции на 2024–2028 годы, 28 июня 2024 года. № 512. URL: //https://adilet.zan.kz/rus/docs/P2400000512 (дата обращения: 28.04.2025)

9. Правительство признало неэффективность программы сельхозкооперации. Eldala.kz. 07 августа 2024. URL: https://eldala.kz/novosti/kazahstan/19875-pravitelstvo-priznalo-neeffektivnost-programmyselhozkooperacii?utm_source=chatgpt.com (дата обращения: 03.05.2025)

10. Lipatova N.N., Mamai O.V., Mamai I.N., Gazizyanova Y.Y., Galenko N.N. Agricultural cooperation as a factor in sustainable rural development // IOP Conference Series: Earth & Environmental Science. 2021. No. 745. 012018. P. 1–7. URL: DOI 10.1088/1755-1315/745/1/012018

11. Siregar A.P., O’Donoghue C., Whay B. Agricultural Co-operatives in Four Asian Countries: A Review of Institutional History // Reviews in Agricultural Science. 2024. Vol. 12. P. 24–44. URL: https://doi.org/10.7831/ras.12.0_24

12. Porter G., Phillips-Howard K. Comparing contracts: An evaluation of contract farming schemes in Africa // World Development. 1997. Vol. 25. No. 2. P. 227–238. URL: https://doi.org/10.1016/S0305-750X(96)00101-5

13. ОECD-FAO Agricultural Outlook 2023–2032. Food and Agriculture Organization of the United Nations. 2023. URL: https://www.fao.org/3/-cc6361en/cc6361en.pdf (accessed: 19.05.2025)

14. Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросының ресми сайты. 2017–2023 жж. URL: //https://stat.gov.kz (өтініш берілген күн: 21.05.2025)

15. Wati R., Tan F., Games D., Ridwan E. SMEs Strategies to Improve the Competitiveness of Dairy Products in West Sumatra Province // American Journal of Animal and Veterinary Sciences. 2023. Vol. 18. No. 2. P. 139–146. URL: https://doi.org/10.3844/ajavsp.2023.139.146.

16. Кабжалялова М., Калдаров С., Ахмедьярова А. Почему сельскохозяйственные кооперативы не распространены в Казахстане? // 2024 АО «Halyk Finance», 8 августа 2024 года. URL: https://halykfinance.kz/download/files/analytics/ac_agrico.pdf (дата обращения: 28.05.2025)

17. Удинцова Н.М., Коптева Н.А., Середина М.Н., Серёгина В.В. Экономико-матемаматические методы и моделирование: учебное пособие. – Зерноград: Азово-Черноморский инженерный институт ФГБОУ ВО Донской ГАУ, 2019. – 149 с.