Қазақстан аймақтарының урбандалу деңгейін бағалау: индекстік әдіс

Урбанизацияны зерттеу әлемдік тренд болғандықтан өзекті, ал экономикалық, инновациялық, ғылыми, әлеуметтік қызметтердің шоғырлануы экономиканың тиімділігін айтарлықтай арттыруы мүмкін. Зерттеудің мақсаты – Қазақстан аймақтарының урбандалу деңгейін бағалау, урбанизация саласында неғұрлым теңгерімді саясат жүргізу үшін аймақтар арасындағы айырмашылықты және оның себептерін анықтау. Зерттеуде урбанизация деңгейін бағалаудың индекстік әдісін қолдану көзделеді. Бастапқы деректер ретінде жалпы халық пен қала халқының саны сияқты көрсеткіштер пайдаланылды. Екінші реттік деректер аймақтағы тұрғындар саны сәйкес қалалар санын есептеу арқылы алынды. Зерттеу нәтижелері Қазақстан аймақтарындағы әртүрлі факторларға әсіресе географиялық ерекшеліктерге байланысты урбандалу деңгейіндегі елеулі диспропорцияларды анықтауға мүмкіндік берді. Бұдан басқа, нәтижелер урбанизация бойынша кейбір қалалардың артта қалуының осал тұстарын көрсетеді: өзін-өзі жұмыспен қамтудың жоғары үлесі, ауыл тұрғындарының табысының төмендігі, ауылдық жерлермен салыстырғанда өмір сүру құнының жоғары болуы, бұлардың барлығы ауыл халқының қалаларға көші-қонын шектейді. Қалалардың санын және олардың өлшемдерін индекске қосу арқылы Қазақстан қалаларын урбандалудың келесі деңгейлері бойынша ранжирлеуге мүмкіндік алдық: өте жоғары; жоғары; орташа; төмен және өте төмен.

1. International Monetary Fund of the World Bank. Global Monitoring Report 2013: Rural-Urban Dynamics and the Millennium Development Goals // Washington, DC, 2013. URL: http://hdl.handle.net/10986/13330

2. Ефимова Е.А. Региональные аспекты урбанизации в России // Региональная экономика: теория и практика. – 2014. – № 43. – С. 2–12.

3. Алтаев А.Ш., Кожакеева Л.Т. Урбанизация и динамика изменения численности городского населения в Казахстане в 2000–2017 гг. // Вестник Карагандинского университета. Серия: История. Философия. – 2020. – № 97(1). – С. 38–43.

4. Alonso W. The economics of urban size. // Working papers. Regional Science Association. 1971, no. 74, рр. 67–83.

5. Чебанова Л.A. Использование статистического метода при изучении населения в курсе экономической и социальной географии // Полилингвиальность и транскультурные практики. – 2013. – № 2. – С. 83–88.

6. Peng J. et al. Identifying the urban-rural fringe using wavelet transform and kernel density estimation: A case study in Beijing City, China // Environmental Modelling & Software. 2016, no. 83, рр. 286–302.

7. Brown D.L. et al. The Migration-commuting nexus in rural England. A longitudinal analysis // Journal of Rural Studies. 2015, no. 41, рр. 118–128.

8. Doan P., Oduro C.Y. Patterns of population growth in peri-urban Accra, Ghana // International journal of urban and regional research. 2012, no. 36(6), рр. 1306–1325.

9. Rogus S., Dimitri C. Agriculture in urban and peri-urban areas in the United States: Highlights from the Census of Agriculture // Renewable Agriculture and Food Systems. 2015, no. 30(1), рр. 64–78.

10. Ulucak R. et al. Determinants of the ecological footprint: role of renewable energy, natural resources, and urbanization // Sustainable Cities and Society. 2020, no. 54, рр. 101–996. URL: https://doi.org/10.1016/j.scs.2019.101996.

11. Destek M.A. et al. The relationship between CO2 emission, energy consumption, urbanization and trade openness for selected CEECs // Research in World Economy. 2016, no. № 7(1), рр. 52–58.

12. Pribadi D. O., Pauleit S. Peri-urban agriculture in Jabodetabek Metropolitan Area and its relationship with the urban socioeconomic system // Land Use Policy. 2016, no. 55, рр. 265–274.

13. Tu J. Spatially varying relationships between land use and water quality across an urbanization gradient explored by geographically weighted regression // Applied Geography. 2011. no. 31(1), рр. 376–392.

14. Moreira F. et al. Contrasting static versus dynamic-based typologies of land cover patterns in the Lisbon metropolitan area: Towards a better understanding of peri-urban areas // Applied Geography. 2016, no. 75, рр. 49–59.

15. Fernando M., Samita S., Abeynayake R. Modified factor analysis to construct composite indices: illustration on urbanization index // Tropical Agricultural Research. 2012, no. 23(4), рр. 327–337. URL: https://doi.org.10.4038/tar.v23i4.4868

16. McDade T.W., Adair L.S. Defining the “urban” in urbanization and health: a factor analysis approach // Social science & medicine. 200, no. 53(1), рр. 55–70.

17. Maličká L. Consumption of food in the EU by the degree of urbanization: data visualization and cluster analysis of the EU sample // Slovak Journal of Food Sciences. 2020, no. 14, рр. 343–350. URL: https://doi.org.10.5219/1282

18. Liu H. et al. Spatio-temporal evolution of population and urbanization in the countries along the Belt and Road 1950–2050 // Journal of Geographical Sciences. 2018, no. 28(7), рр. 919–936.

19. Humboldt A. Views of Nature. Moscow: Geografgiz, 1959. 270 р.

20. Jiaming L. et al. Comparative research on regional differences in urbanization and spatial evolution of urban systems between China and India // Journal of Geographical Sciences. 2018, no. 28(12), рр. 1860–1876. URL: https://doi.org.10.1007/s11442-018-1568-8

21. Dutta D. et al. Estimating urban growth in peri-urban areas and its interrelationships with built-up density using earth observation datasets // The Annals of Regional Science. 2020, no. 65(1), рр. 67–82.

22. Dewan A.M., Yamaguchi Y. Land use and land cover change in Greater Dhaka, Bangladesh: Using remote sensing to promote sustainable urbanization // Applied geography. 2009, no. 29(3), рр. 390–401.

23. Трутнев Э.К. Градорегулирование: основы регулирования градостроительной деятельности в условиях становления рынка недвижимости. – М.: Фонд «Институт экономики города», 2008. – 682 с.

24. Harris C.D., Ullman E.L. The Nature of Cities // Annals of the American Academy of Political and Social Sciences. 1945, no. 242, рр. 7–17.

25. Zhang G., Zhang N., Liao W. How do population and land urbanization affect CO2 emissions under gravity center change? A spatial econometric analysis // Journal of Cleaner Production. 2018, no. 202, рр. 510– 523.

26. Комар И.В. Рациональное использование природных ресурсов и ресурсные циклы. – Москва: Наука, 1975. – 210 с.

27. Шерин Е.А. Концепция цикла производств как инструмент регионального анализа // Вестник Удмуртского университета. Серия «Биология. Науки о Земле». – 2019. – № 2. – С. 310–318

28. Zipf G.K. Human Behavior and the Principle of Least Effort. – Addison-Wesley Press, 1949. 573 р.

29. Муратова Р.А., Байгожаева Д.Е. Вопросы урбанизации в Казахстане // Вестник научной мысли. – 2020. – № 3. – С. 95–101.

30. Seitz W. Urbanization in Kazakhstan: desirable cities, unaffordable housing, and the missing rental market // International Journal of Urban Sciences. 2021, no. 25(1), рр. 135–166.