Моноқалалардағы демографиялық тенденцияларды талдау мен мемлекеттік қолдау шаралары

Мақалада моноқалалардың демографиялық тенденцияларына жалпылама талдау жасалды. Зерттеуде Қазақстан Республикасындағы моноқалалардың жіктелінуі, халық саны, халықтың жұмыспен қамтылуы, көші-қон үрдістері, қала құраушы кәсіпорынның даму келешегімен және шикізат ресурстарының таусылуы жағдайында елді мекеннің экономикасын әртараптандыруды мемлекеттік қолдау шаралары қарастырылды. Егер кейбір моноқалаларда халық санының өсімін көрсек, кейбір моноқалаларда халық санының азаюы байқалады. Сондықтан әртүрлі типтегі моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы қалыптасқан үрдістері талданды және олардың едәуір бөлігі демографиялық азаюымен және еңбекке қабілетті халықтың кетуімен сипатталды. Мақалада салыстырмалы талдау, аналитикалық талдау әдістері қолданылып шетелдік және отандық ғылыми әдебиеттерге шолу жүргізілді. Моноқалалар мәселесін шешудің негізгі жолдары, моноқалаларды дамытудың тәсілдері қарастырылды. Ғылыми жұмыста моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін, стратегиялық дамудың түрлі бағыттарын іске асыру мүмкіндіктерін, мәселелерді шешудегі халықаралық тәжірибе зерттелді әрі моноқалаларды мемлекеттік қолдаудың тиімділігі бағаланды. Тоғыз моноқалалар орналасқан жері бойынша облыс орталықтарымен тығыз экономикалық байланыста, сол арқылы олардың экономикалық дамуына оң әсерін беруде. Бұл қалалардағы халық саны жалпы тұрақты. Бала туылуы, өлім-жітім, көші-қон ұлғаюы, өмір сүру ұзақтығы секілді демографиялық көрсеткіштер арқылы моноқалалардың бәсекеге қабілеттілігін, жұмыс күшінің теңгерімділігін, халықтың өмір сапасын әрі еңбек ресурстары есебінен моноқалалардың экономикасын әртараптандыру байқалады. Аумақтың кеңдігі, елді мекен тығыздығының төмендігі, демографияның өсімі мен азаюы, табиғи ресурстардың шалғай орналасуы мен кен орындарын қарқынды игеруді ескере отырып, моноқалаларды дамыту және өмір сүру мәселесін жақсарту ел экономикасы үшін ең өзекті мәселелердің бірі болып қала береді. Моноқалалардағы халықтың азаюы Павлодар, Қостанай, Шығыс Қазақстан, Маңғыстау облыстарында байқалады және жалпылай алғанда соңғы бесжылдықта Қазақстандағы моноқалалардың халық санының азайғандығын көреміз.

1. Тургель И.Д. Новые критерии выделения моногородов: проблемы применения // Экономика и политика. – 2015. – № 3(6). – С. 99–103.

2. Гарнов А.П., Одегов Ю.Г. Эффективность мер государственного регулирования занятости населения в моногородах // Научные исследования и разработки. Экономика фирмы. – 2018. – Т. 7. – № 4. – С. 31–39.

3. Kryukova E.M., Vetrova E.A., Maloletko A.N., Kaurova O.V., Dusenko S.V. Social-Economic problems of Russian mono-towns // Asian Social Science. 2015, no. 11, p. 258.

4. Антонова И.С. Динамический подход к оценке процесса диверсификации экономики моногорода // Национальные интересы: приоритеты и безопасность. – 2017. – Т. 13. – Вып. 3. – С. 431–441.

5. Дулесов А.Н., Бехтерев Д.В. Классификация моногородов по их жизненному циклу // Фундаментальные исследования. – 2015. – № 10. – С. 161–165.

6. Маслова А.Н. Современные границы социальной ответственности градообразующих предприятий // Провинция: экономика, туризм, гостеприимство, экология, архитектура, культура: сборник статей II Всероссийской научно-практической конференции. – Пенза: РИО ПГСХА, 2008, C. 91–94.

7. Cerrone D., López Baeza J., Lehtovuori P., Quercia D., Schifanella R., Aiello L. Implementing Gehl’s Theory to Study Urban Space. The Case of Monotowns // Sustainability. 2021, no. 13, p. 5105. URL: https://doi.org/10.3390/su13095105

8. Sidorenko M., Ponomareva Zh. Factory towns of the Urals. The uniqueness of the planning structures of these towns. 2020. IOP Conf. Ser.: Mater. Sci. Eng. 962 032036. DOI 10.1088/1757-899X/962/3/032036

9. Domingo C. Railway Towns: a Long-term Global Perspective // HoST – Journal of History of Science and Technology. 2018, no. 12(1), рр. 132–154. DOI:10.2478/host-2018-0006

10. Hayter R. Single Industry Resource Towns // A Companion to Economic Geography. 2008, pp. 290– 307. DOI:10.1002/9780470693445.ch18

11. Green H. Company Towns in the United States // Oxford Research Encyclopedia of American History. 2018. URL: https://oxfordre.com/americanhistory/view/10.1093/acrefore/9780199329175.001.0001/acrefore-9780199329175-e-569.

12. Шабашев В.А., Шорохов С.И., Верхозина М.Ф., Челомбитко А.Н. Экономические, социальные и демографические факторы миграционной привлекательности российских регионов // Региональная экономика: теория и практика. – 2017. – № 2(437).

13. Chernova E., Meshechkin V., Glinchikov K. Migration Outflow in Monotowns of Kemerovo Region Studied by Methods of Mathematical Modelling: Integrated Approach // IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. 2019. doi:10.1088/1755-1315/272/3/032154

14. Корепина Т.А. Сравнительный анализ подходов к моделированию миграции // Вопросы территориального развития. – 2017. – № 1(36).

15. Шаститко А.Е., Фатихова А.Ф. Моногорода: опыт количественного анализа // Балтийский регион. – 2016. – № 2. DOI: 10.5922/2074-9848-2016-2-1

16. Некрасова Е.В. Оптимизация внутренней миграции как механизм решения проблем моногородов Свердловской области // Экономика региона. – 2012. – № 2. URL: https://www.economyofregion.com/archive/2012/40/1759/

17. Ivanova M. Demographic contraction as an indicator of the problems of single-industry municipalities // Population and Economics. 2021. No. 5(2). P. 76–91. DOI 10.3897/popecon.5.e65661

18. Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты. – 4 қараша 2021. URL: https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-monokalalardy-damytu-zhoninde-respublikalyk-kenesotkizdi-4104231 (Өтініш берілген күні 01.02.2023)

19. Қазақстан Республикасы Премьер Министрінің ресми ақпараттық ресурсы – 22 желтоқсан 2022. URL: https://primeminister.kz/ru/news/novye-podhody-po-resheniyu-problem-monogorodov-utverdiliv-pravitelstve-rk-2211464 (Өтініш берілген күн: 04.02.2023)

20. Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы сайты. URL: https://www.stat.gov.kz/official/industry/61/statistic/6 (Өтініш берілген күн: 25.01.2023)