Қазақстандағы жоғары білім нарығына кешенді салалық шолу: трендтер мен сын-қатерлер

Қазақстандағы жоғары білім елдің әлеуметтік-экономикалық прогресс үрдісінде орталық орынды алады. Соңғы онжылдықтарда Қазақстанның жоғары білім нарығы айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Технологиялардың қарқынды дамуы, әлемдік білім беру кеңістігіне интеграция және экономикалық және әлеуметтік салалардағы өзгерістер жоғары білімнің қажеттіліктері мен үміттерін қайта қарауға итермеледі. Ұсынылған мақалада негізгі трендтер мен қиындықтарды бөліп көрсетуге баса назар аудара отырып, Қазақстан Республикасының жоғары білім беру жүйесіне талдау жүргізіледі. Зерттеудің негізгі бағыты мемлекеттік және жекеменшік білім беру мекемелері белсенді жұмыс істейтін жоғары білімнің қарқынды дамып келе жатқан және жоғары бәсекеге қабілетті нарығын зерттеуге бағытталған. Бұл зерттеудің негізгі мақсаты Қазақстандағы жоғары білім нарығындағы қалыптасқан жағдайлар мен үрдістерді егжей-тегжейлі зерттеп көрсету. Осы мақсатқа жету үшін әртүрлі әдістер қолданылды, соның ішінде мазмұнды талдау, деректерді жинаудың кабинеттік әдісі, салыстыру және жалпылау. Талдаудың негізі қосымша деректер болды: соңғы бес жылдағы халықаралық және жергілікті дерекқорлардан алынған өзекті дереккөздер мен ғылыми жарияланымдарға шолу, статистикалық деректер және аналитикалық есептер. Осы зерттеудің нәтижелері 2017–2022 жж. кезеңінде Қазақстандағы жоғары білім нарығының ағымдағы жай-күйіне, құрылымына, қатысушыларына және даму бағыттарына объективті көзқарасты ұсынады. Зерттеу өңірлік даму, жоғары білімнің кең қолжетімділігін қамтамасыз ету, жаңа технологиялар мен оқыту әдістемелерін белсенді интеграциялау, сондай-ақ жан-жақты және инклюзивті білім беру кеңістігін қалыптастыру мәселелерінің маңыздылығын атап көрсетеді.

1. The Human Capital Index Update. URL: https://www.worldbank.org/en/publication/human-capital (accessed: 15.09.2023)

2. Топ вузов РК, больше всех заработавших на грантах от государства. URL: https://forbes.kz/actual/education/studencheskaya_dolya_1681179501/В%20минувшем%20году%20расходы%20государственного,увеличился%20на%2021%2C9%25 (дата обращения: 15.09.2023)

3. Материалы Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики. URL: stat.gov.kz/official/industry/17/statistic/6 (дата обращения: 15.09.2023)

4. QS WUR: в глобальный рейтинг вошли 21 вуз из Казахстана // Официальный веб-сайт Министерства науки и высшего образования. URL: https://www.gov.kz/memleket/entities/sci/press/news/details/581099?lang=ru (дата обращения: 15.09.2023)

5. Сколько стоит обучение в вузах РК в новом учебном году? URL: https://forbes.kz/actual/education/skolko_stoit_obuchenie_v_vuzah_rk_v_novom_uchebnom_godu/#:~:text=Расчетная%20стоимость%20обучения%20за%20весь,обучение%20составляет%201%20млн%20тенге.https://prodengi.kz/post/skolko-stoit-vyssee-obrazovanie-v-astane-i-almaty (дата обращения: 15.09.2023)

6. Садыханова Г., Абуова А. Казахстанский рынок услуг высшего образования: анализ конкурентной среды // Central Asian Economic Review. – 2019. – № 3. – С. 22–37.

7. Mughan S., Sherrod Hale J., Woronkowicz J. Build it and will they come?: the effect of investing in cultural consumption amenities in higher education on student-level outcomes // Research in Higher Education. 2022, pp. 60–91.

8. Thanassoulis E., Kortelainen M., Johnes G., Johnes J. Costs and efficiency of higher education institutions in England: A DEA analysis // Journal of the Operational Research Society. 2011, pp. 1282–1297.

9. Ahn E.S., Dixon J., Chekmareva L. Looking at Kazakhstan’s higher education landscape: From transition to transformation between 1920 and 2015 // 25 Years of Transformations of Higher Education Systems in Post-Soviet Countries: Reform and Continuity. 2018, pp. 199–227.

10. Jonbekova D. et al. Development of university–industry partnerships in Kazakhstan: Innovation under constraint // International Journal of Educational Development. 2020. Т. 79. Р. 1–10.

11. Sagintayeva A. et al. The road to autonomy: Governance reforms in Kazahkstan’s system of higher education since independence. Cambridge University Press, 2017.

12. Hartley M. et al. Learning autonomy: Higher education reform in Kazakhstan // Higher Education. 2016. Vol. 72. Р. 277–289.

13. Независимое агентство по обеспечению качества в образовании. Болонский процесс в Казахстане URL: https://iqaa.kz/vysshee-obrazovanie/bolonskij-protsess/bolonskij-protsess-v-kazakhstane (дата обращения: 15.09.2023)

14. Kerimkulova S., Kuzhabekova A. Quality assurance in higher education of Kazakhstan: a review of the system and issues // The Rise of Quality Assurance in Asian Higher Education. 2017, pp. 87–108.

15. Saparova N., Kireyeva A., Orynbet P., Alimbekova G., Amirova A. Analysis of the development of higher educational institutions in the regions of Kazakhstan // Problems and perspectives in Management. 2023, pp. 244–256.

16. Anafinova S. The role of rankings in higher education policy: Coercive and normative isomorphism in Kazakhstani higher education // International Journal of Educational Development. 2020, pp. 1–13.

17. Образование в Казахстане // Официальный веб-сайт Министерства науки и высшего образования. URL: https://www.gov.kz/article/128171?lang=ru (дата обращения: 15.09.2023)

18. Moldashev K., Tleuov A. Response of Local Academia to the Internationalization of Research Policies in a Non-Anglophone Country // Education Policy Analysis Archives. 2022. Vol. 30. No. 56. P. 56.

19. Chankseliani M., Qoraboyev I., Gimranova D. Higher education contributing to local, national, and global development: new empirical and conceptual insights // Higher Education. 2021. Vol. 81. P. 109–127.

20. Bordiyanu I.V., Mambetkaziyev A.E. Problems and prospects for the development of digitalization in the sphere of education and science in the universities of new generation // Bulletin of Turan University. 2022. P. 268–275.

21. Молдашев К.Б., Кучумова Г.Ж., Малгельдинов Н.С. Стратегические меры реагирования университетов на вызовы пандемии: систематический обзор литературы и кейс Казахстана // Central Asian Economic Review. 2023. No. 5. P. 127–141.

22. Unesco Higher Education Global Report. URL: https://www.right-to-education.org/sites/right-to-education.org/files/resource-attachments/UNESCO_Higher%20Education%20Global%20Data%20Report_Working%20document_May2022_EN_0.pdf (accessed: 10.09.2023)

23. История трех девальваций: тенге подешевел к доллару в 80 раз. URL: https://informburo.kz/stati/devalvaciy-tenge-tenge-podeshevel-k-dollaru-v-80-raz-.html (дата обращения: 15.09.2023)

24. Миннауки: более 89 тысяч казахстанских студентов нуждаются в общежитии // Sputnik Kazakhstan. 2022. URL: https://ru.sputnik.kz/20220816/bolee-89-tysyach-kazakhstanskikh-studentov-nuzhdayutsya-v-obschezhitii--minnauki-26750116.html (дата обращения: 01.05.2023)

25. 4 вуза перенесут в Конаев: стали известны подробности. URL: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/4-vuza-perenesut-v-konaev-stali-izvestnyi-podrobnosti-510329/ (дата обращения: 15.09.2023)

26. Концепция развития высшего образования и науки в Республике Казахстан на 2023–2029 годы. URL: https://adilet.zan.kz/rus/docs/P2300000248 (дата обращения: 15.09.2023)

27. Bucea-Manea-Țoniş R. Artificial intelligence potential in higher education institutions enhanced learning environment in Romania and Serbia // Sustainability. 2022. Vol. 14. No. 10. P. 2–18.

28. Чукотаев М.Н., Нуртазина Е.М. Инклюзивное образование в Казахстане: проблемы и перспективы // Академия профессионального образования. – 2017. – № 1. – C. 31–38.

29. Для граждан с особыми потребностями разработали Концепцию высшего и послевузовского образования // Пресс-служба Министерства науки и высшего образования РК. Arna Press. URL: https://www.arnapress.kz/nauka-i-obrazovanie/222821-dlya-grazhdan-s-osobymi-potrebnostyami-razrabotali-koncepciyu-vysshego-i-poslevuzovskogo-obrazovaniya (дата обращения: 01.05.2023)

30. Аналитический отчет о реализации параметров Болонского процесса в вузах Республики Казахстан // Национальный центр развития высшего образования. URL: https://enic-kazakhstan.edu.kz/ru/analitika/otchety-1 (дата обращения: 15.09.2023)