Азық-түлік бағасының детерминанттарын эконометрикалық бағалау: Казақстан мысалы

Бұл ғылыми мақалада Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігіне ықпал ететін негізгі сыртқы экономикалық факторлардың әсері қарастырылады, әсіресе жаһандық экономикалық ауытқулар жағдайында ішкі азық- түлік бағаларының динамикасына ерекше назар аударылады. Зерттеудің мақсаты – Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігіне әсер ететін маңызды сыртқы экономикалық детерминанттарды анықтау, оларды эмпирикалық түрде талдау, сонымен қатар мемлекеттік саясатты әзірлеушілер үшін ғылыми негізделген ұсынымдар ұсыну. Зерттеу әдістемесі сандық эконометрикалық тәсілдерді қамтиды, атап айтқанда, ең кіші квадраттар әдісі (OLS) негізіндегі регрессиялық талдау, корреляциялық талдау және бас компоненттер әдісі (PCA) арқылы 2010–2024 жылдар аралығындағы жылдық статистикалық деректер пайдаланылған. Зерттеу кешенді сипатқа ие және ұлттық азық-түлік бағаларының индексі, валюта бағамы, әлемдік азық-түлік бағалары, жан басына шаққандағы ЖІӨ және ауыл шаруашылығына бөлінетін мемлекеттік шығындар сияқты макроэкономикалық көрсеткіштерді қамтиды. Зерттеудің негізгі нәтижелері көрсеткендей, әлемдік азық-түлік бағалары мен халықтың табыс деңгейі ел ішіндегі азық-түлік бағаларының тұрақтылығына айтарлықтай әсер етеді, ал валюта бағамының ауытқуы мен ауыл шаруашылығына мемлекеттік шығындардың қысқа мерзімді тікелей әсері статистикалық тұрғыдан азырақ көрінеді. Статистикалық деректерді талдау Қазақстанның жаһандық экономикалық күйзелістер мен логистикалық бұзылуларға осалдығын айқындайды, бұл импортқа тәуелділік пен ұлттық валютаның құбылмалылығымен байланысты. Зерттеудің ғылыми жаңалығы – Қазақстан контексінде азық-түлік қауіпсіздігінің сыртқы экономикалық детерминанттарын жүйелі түрде қарастыруында, бұл аспект алдыңғы зерттеулерде жеткілікті түрде қарастырылмаған болатын. Зерттеудің практикалық маңыздылығы – оның нәтижелерін мемлекеттік басқару органдары мен мүдделі тараптардың Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін жаһандық белгісіздік жағдайында нығайтуға бағытталған бейімделу стратегияларын әзірлеу барысында пайдалана алу мүмкіндігінде

1. AL-Rousan N., AL-Najjar H., AL-Najjar D. The impact of Russo-Ukrainian war, COVID-19, and oil prices on global food security // Heliyon. 2024. Vol. 10. No. 8. P. 9279.

2. Kalkuhl M. How Strong Do Global Commodity Prices Influence Domestic Food Prices in Developing Countries? A Global Price Transmission and Vulnerability Mapping Analysis // Food Price Volatility and Its Implications for Food Security and Policy. Cham: Springer International Publishing, 2016. P. 269–301.

3. Herwartz H., Saucedo A. Food–oil volatility spillovers and the impact of distinct biofuel policies on price uncertainties on feedstock markets // Agricultural Economics. 2020. Vol. 51. No. 3. P. 387–402.

4. Stone R.A. et al. The impact of the cost of living crisis and food insecurity on food purchasing behaviours and food preparation practices in people living with obesity // Appetite. 2024. Vol. 196. P. 7255.

5. Chen D. et al. Modelling the impact of oil price fluctuations on food price in high and low-income oil exporting countries // Agricultural Economics (Zemědělská ekonomika). 2020. Vol. 66. No. 10. P. 458–468.

6. Sami J., Makun K. Food inflation and monetary policy in emerging economies // J Asian Econ. 2024. Vol. 95. P. 101817.

7. Samal A., Ummalla M., Goyari P. The impact of macroeconomic factors on food price inflation: an evidence from India // Future Business Journal. 2022. Vol. 8. No. 1. P. 15.

8. FAO 2023a. The State of Food Security and Nutrition in the World 2023. FAO; IFAD; UNICEF; WFP; WHO. 2023.

9. Mhonyera G., Masunda S., Meyer D.F. Measuring the pass-through effect of global food price volatility and South Africa’s CPI on the headline inflation of Zimbabwe // Cogent Food Agric. 2023. Vol. 9. No. 1. P. 187. 10 Li C. et al. Geopolitical risks, institutional environment, and food price inflation // Appl Econ. 2024. P. 1–21.

10. Khurshid A. et al. Effect of geopolitical risk on resources prices in the global and Russian-Ukrainian context: A novel Bayesian structural model // Resources Policy. 2024. Vol. 88. P. 104536.

11. Hossain A.T., Masum A.-A., Saadi S. The impact of geopolitical risks on foreign exchange markets: evidence from the Russia–Ukraine war // Financ Res Lett. 2024. Vol. 59. P. 104750.

12. Ibyzhanova A. et al. Opportunities for Kazakhstan’s agricultural exports to the Chinese market // Journal of Eastern European and Central Asian Research (JEECAR). 2024. Vol. 11. No. 5. P. 871–886.

13. Ben Hassen T., El Bilali H. Impacts of the Russia-Ukraine War on Global Food Security: Towards More Sustainable and Resilient Food Systems? // Foods. 2022. Vol. 11. No. 15. P. 2301.

14. Kuhla K., Puma M.J., Otto C. International cooperation was key to stabilize wheat prices after the Russian Invasion of Ukraine // Commun Earth Environ. 2024. Vol. 5. No. 1. P. 481.

15. Moyer J.D. et al. How many people is the COVID-19 pandemic pushing into poverty? A long-term forecast to 2050 with alternative scenarios // PLoS One. 2022. Vol. 17. No. 7. P. 846.

16. Syromyatnikov D. et al. Analyzing the impact of competitiveness factors on increasing grain production in Kazakhstan and Russia // Heliyon. 2024. Vol. 10. No. 23. P. 39751.

17. Makoukji M. et al. Food systems under shock: the evolution of food security status of Karantina residents after the Beirut explosion // Front Sustain Food Syst. 2024. Vol. 8. P. 454.

18. Mohammadi-Nasrabadi F. et al. Economic Sanctions Affecting Household Food and Nutrition Security and Policies to Cope With Them: A Systematic Review // Int J Health Policy Manag. 2023. Vol. 12. P. 7362.

19. Wang D. et al. Impact of Climate Change on Food Security in Kazakhstan // Agriculture. 2022. Vol. 12, No. 8. P. 1087.

20. Duisenbekova A. et al. Predicting Food Consumption to Reduce the Risk of Food Insecurity in Kazakhstan // Economies. 2023. Vol. 12. No. 1. P. 11.

21. Boratyńska K. Risk Challenges and Their Impact on the Sustainable Food Security System: Lessons Learned from the COVID-19 Pandemic // Sustainability. 2024. Vol. 17. No. 1. P. 226.

22. Bureau of national statistics of the Agency for strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan. URL: https://stat.gov.kz/ (accessed: 13.03.2023)

23. FAO. The State of Food Security and Nutrition in the World 2024. FAO; IFAD; UNICEF; WFP; WHO. 2024.

24. FAO. FAO price data and analysis. 2022. URL: https://www.fao.org/prices/en?utm_source=chatgpt.com (accessed: 07.06.2025)

25. Tadesse G. et al. Drivers and triggers of international food price spikes and volatility // Food Policy. 2014. Vol. 47. P. 117–128