Қазақстанда көміртегі бейтараптығына қол жеткізу контекстінде энергетикалық секторды декарбонизациялаудың реттеуші тетіктері

Бұл мақаланың мақсаты Қазақстанда көміртегі бейтараптығына қол жеткізу жағдайында энергетикалық секторды декарбонизациялау тетіктерін талдау болып табылады. Жұмыста ұлттық парниктік газдар шығарындыларының 2/3 бөлігінен астамын құрайтын елдің энергетикалық жүйесін трансформациялау бойынша зерттеу нәтижелері келтірілген. Энергетикалық секторды декарбонизациялаудың реттеуші механизмдеріне талдау жасалды және 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу үшін оларды жетілдіру бойынша ұсыныстар жасалды. Энергетикалық балансты трансформациялау және жаңартылатын энергия көздерінің (ЖЭК) даму қарқынын жеделдету үшін инвестициялау көздері қаралды. Тарифтік саясатты, көміртекті реттеу жүйесін, ЖЭК қолдау тетіктерін талдау және халықаралық тәжірибемен салыстырмалы талдау ұсынылған. 2023 жылғы жағдай бойынша стратегиялық бағдарламада орын алған экономикалық құралдарды ескере отырып, Қазақстан өңірлері бойынша көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге бағалау жүргізілді. Мақала СОР-29-ға қатысу үшін Париж келісімін іске асыру шеңберінде дайындалған (Баку қ., қараша 2024). Жұмыстың ғылыми маңыздылығы реттеуші механизмдерді халықаралық тәжірибені ескере отырып, кешенді талдауда және бейімделген ұсыныстарды әзірлеуде тұрады. Практикалық құндылық энергобалансты трансформациялау үшін 318,1 млрд АҚШ долл. көлеміндегі инвестицияларды негіздеуде, Қазақстанның ЖЭК үлесі бойынша дамыған елдерден артта қалуын анықтауда (7,0% қарсы 42% ЕО-да) және көміртегі бағасы (2–5 долл./т қарсы 80-90 долл./т ЕО-да), сондай-ақ тарифтік реформаны жеделдету, тегін квоталарды жыл сайын 4–5%-ға қысқарту, ЖЭК қолдауды дамыту және әділ өтуді қамтамасыз ету бойынша ұсыныстарда тұрады. Нәтижелер ұлттық климаттық міндеттемелерді іске асыруға және тұрақты дамуға ықпал етеді

1. Стратегия достижения углеродной нейтральности Республики Казахстан до 2060 года. Указ Президента Республики Казахстан от 2 февраля 2023 года № 121.

2. European Commission. Delivering the European Green Deal. Communication from the Commission. Brussels: EC, 2023.

3. World Bank. State and Trends of Carbon Pricing 2023. Washington, DC: World Bank, 2023.

4. «Дорожная карта» по реализации Стратегии достижения углеродной нейтральности Республики Казахстан. – Астана, 2023. – 190 с.

5. IPCC, 2022: Climate Change 2022: Mitigation of Climate Change. Contribution of Working Group III to the Sixth Assessment Report. Cambridge University Press, 2023.

6. International Energy Agency. World Energy Outlook 2023. Paris: IEA, 2023.

7. Renewable Energy Policy Network for the 21st Century. Renewables 2023 Global Status Report. Paris: REN21, 2023.

8. Grubb M., Drummond P., Hughes N. Planetary Economics: Energy, Climate Change and the Three Domains of Sustainable Development. London: Routledge, 2020. 384 p.

9. Karatayev M., Clarke M.L. A review of current energy systems and green energy potential in Kazakhstan // Renewable and Sustainable Energy Reviews. 2016. Vol. 55. Р. 491–504.

10. Korppoo A., Luta M. Kazakhstan’s climate policy development and carbon pricing considerations // Climate Policy. 2019. Vol. 19(10). Р. 1278–1288.

11. Stern N., Stiglitz J. The social cost of carbon, risk, distribution, market failures: аn alternative approach // European Economic Review. 2021. Vol. 134. Р. 103–117.

12. Nordhaus W.D. Climate Change: The Ultimate Challenge for Economics. Nobel Prize Lecture. 2018. 46 p.

13. Calel R., Dechezleprêtre A. Environmental Policy and Directed Technological Change: Evidence from the European Carbon Market // Review of Economics and Statistics. 2016. Vol. 98(1). Р. 173–191.

14. Green F. Does carbon pricing reduce emissions? A review of ex-post analyses. Environmental Research Letters. 2021. Vol. 16 (4). P. 043004.

15. Pollitt M.G., Anaya K.L. Can Current Electricity Markets Cope with High Shares of Renewables? A Comparison of Approaches in Germany, the UK and Spain // Energy Economics. 2021. Vol. 100. Р. 105–123.

16. Jenner S., Groba F., Indvik J. Assessing the strength and effectiveness of renewable electricity feed-in tariffs in European Union countries // Energy Policy. 2013. Vol. 52. Р. 385–401.

17. Zhang S., Wang L., Chen X. Carbon pricing and energy transition in developing countries: еvidence from China’s pilot ETS // Energy Policy. 2023. Vol. 175. Р. 113–125.

18. Keohane N., Petsonk A., Hanafi A. Toward a Club of Carbon Markets. Climatic Change. 2017. Vol. 144(1). Р. 81–95.

19. Anderson P., Wilson K. Just transition policies in coal-dependent regions: Lessons from international experience // Energy Transitions. 2022. Vol. 15. Р. 234–248.

20. Burke M., Hsiang S., Miguel E. Global non-linear effect of temperature on economic production // Nature. 2015. Vol. 527. Р. 235–239.

21. Darke W. Evaluating sustainable energy security in China and Kazakhstan: а comprehensive datadriven approach. 2025. URL: https://doi.org/10.1016/j.indic.2025.100624.

22. Howie P., Atakhanova Z. Assessing initial conditions and ETS outcomes in a fossil-fuel dependent economy // Energy Strategy Reviews. 2022. URL: https://doi.org/10.1016/j.esr.2022.100818.

23. Xenarios S. Clean energy challenges and innovation opportunities in Kazakhstan. 2024. URL: https://iopscience.iop.org/article/10.1088/2515-7620/ad87b5

24. Aubakirova G.M., Biryukov V.V., Issatayeva F.M., Mazhitova S.K. Decarbonization of the Kazakhstan Economy: Prospects for the Energy Transition // Economy: strategy and practice. 2023. Vol. 18(4). P. 55–72. URL: https://doi.org/10.51176/1997-9967-2023-4-55-72.

25. Bakdolotov A. Integrated Policy Strategies and Regional Policy Coordination for Resilient, Green and Transformative Development: Supporting Selected Asian BRI Partner Countries to Achieve 2030 Sustainable Development Agenda // Energy Sector for Green Transitioning. Project Paper No. 23. United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD). 2024.

26. Aubakirova G.M. Towards the Issue of Kazakhstan Economy Decarbonization. 2022. URL: https://doi.org/10.31489/2022ec3/5-14.

27. Zhakiyev N.K., Kayisli K., Kushekkaliyev A., Sagadatova N., Biloshchytskyi A. Forecasting of GHG Emissions from Energy and Industrial Sectors of Kazakhstan and Assessment of Mitigation Scenarios with High Share of Renewables // International Journal of Renewable Energy Research (IJRER). 2023. Vol. 15(2). URL: https://doi.org/10.20508/ijrer.v15i2.15837.g9052.

28. Zhakiyev N., Khamzina A., Zhakiyeva S., De Miglio R., Bakdolotov A., Cosmi C. Optimization Modelling of the Decarbonization Scenario of the Total Energy System of Kazakhstan until 2060. Energies. 2023. Vol. 16(13). P. 5142. URL: https://doi.org/10.3390/en16135142.

29. Junussova M., Adambussinova Z., Diener A. Decarbonizing Kazakhstan: What Future Waits Mining Regions and Towns? Oxus Society for Central Asian Affairs. 2024.

30. Gong H., Matteini D. Energy Policy Brief: Kazakhstan. United Nations Economic Commission for Europe (UNECE). 2025.