Шаруашылық субъектілерінің инновациялық қызметін ынталандыруға жауапты мемлекеттік өкімет ор­гандары тап болған маңызды проблемалардың бірі - аймақтардағы инновациялық үдерістердің жағдайы мен динамикасы туралы ақпараттың жетіспеушілігі. Ақпараттың аздығы қолданыстағы өңірлік мәнмәтін негізінде әртүрлі инновациялық мемлекеттік саясаттың осы және өзге де шаралардың тиімділігін сәйкесін­ше бағалауға және оларды саралауға мүмкіндік бермейді. Бұл мақала өңірлік деңгейде инновацияларды тал­дауға арналған зерттеулер бар екенін көрсету үшін арналған. Мақалада өңірлердің инновациялық дамуын зерттеудің түрлі аспектілері егжей-тегжейлі қарастырылды: пайдаланылған көрсеткіштер, деректер көздері, өңдеу процедуралары және нәтижелерді ұсыну нысаны. Жұмыс өңірлік деңгейде инновацияларды өлшеу саласында кейбір өлшемдер бар екенін көрсетеді, бұл болашақ зерттеулердің маңыздылығын және ғылыми негізділігін, олардың мемлекеттік инновациялық саясатты іске асырудағы рөлін арттырады. Көптеген ел­дерде өңірлік деңгейде инновациялық үдерсітер туралы сенімді деректердің жеткіліксіздігі және мақалада әртүрлі зерттеулердің тәжірибесін жинақтау фактісі бойынша өңірлердің индустриялық-инновациялық даму көрсеткіштері ұсынылған.

Әлемдік нарықтағы Apple, Twitter, Toyota, Zara секілді табысты және жетекші компаниялар мен олардың іскерлік бизнес-модельдері практиктер мен зерттеушілердің назарын тартуда, өйткені тиімді бизнес-модель құру компаниялардың дамуы үшін үлкен мүмкіндіктер ашады. Бүгінгі таңда бизнес-модельдердің көп түрле­рі бар. Бұл мақалада авторлар бизнес-модельдердің қолданыстағы жіктеу әдістерін қарастырған. Мақаланың бірінші бөлігінде Массачусетс технологиялық институты ұсынған бизнес-модельдердің архетиптер типологиясын қарастырады. Тәжірибеде ең көп таралған бизнес-модельдер архетиптері келтірілген. Мақалада H. Chesbrough жіктеуіне де назар аударылған. Мақалада H. Chesbrough жіктеуіне назар аудары­лып, өзі ұсынған бизнес-модельдердің мәні қарастырылған. Байланыс түрлеріне қарай да мемлекет-бизнес, бизнес-бизнес, бизнес-тұтынушы, бизнес-мемлекет секілді көптеген бизнес-модельдер түрлері бар. Жоғарыда аталған бизнес-модельдер мәні де бұл мақалада көрініс тапқан. Мақаланың соңғы бөлігінде Марк Джонсон ұсынған бизнес-модельдердің анықтамалары мен мысалдары келтірілген. Сондай-ақ компанияның бизнес-моделінің инвестициялық тартымдылығын бағалау кезінде менеджерлер жауап беруге тиіс негізгі сұрақтар көрініс тапқан.

Мақалада теоретикалық зерттеу негізінің концепциясы мен менеджмент теориясына сын шолу мәліметі келтірілген. Кәсіпорынның тиімді менеджментін мақсатты ұйымдастыру басқару тәсілдерін оңтайландыруға, оның әртүрлі ұйымдастырушылық, экономикалық және ақпараттық-технологиялық блоктары бойынша жүйелік менеджменттің түбегейлі нақтылауына негізделген. Кәсіпорынның осын­дай менеджментінің арқасында, оның барлық құраушылары белсендіріліп, бақылау әсерінің тиім­ділік деңгейін, әсіресе оны бағалаудың тиімді әдіснамалық құралын әзірлеу кезінде анықталады. Кә­сіпорындарды басқарудың кез-келген жүйесінің тиімділігі ұйымның мақсаттарына қол жеткізуде оның үлесімен анықталады. Қазіргі менеджменттің түсіндірмесі кәсіпорындарды басқарудың оңтайлы, тиімді және тұтас тәсілдері ретінде менеджменттің жүйелік және технологиялық тәсілдерін біріктіреді. Қазіргі кезеңде өнеркәсіптік кәсіпорындарды басқару өзара байланысты басқару, өндіріс және қамтамасыз ету жүйесі және өз кезегінде, бүкіл жүйенің тиімді жұмысына ықпал ететін жаңа ақпараттық технологиялар мен басқару әдістеріне негізделген басқа үрдістерді қарастыру керек. Кәсіпорындарды басқарудың кез-келген жүйесінің тиімділігі ұйымның мақсаттарына қол жеткізуге қосқан үлесімен анықталады, ол кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын жүзеге асырудың әртүрлі сатыларында басқару әсерінің жоғары тиімділігін қамтамасыз ететін мақсатты компоненттерді анықтауын болжайды. Экономикалық реформаларды сәтті жүзеге асыру көп жағдайда кәсіпорындардағы менеджменттің ұйымдастыры­луы­на байланысты.

Микроэкономика тұрғысынан, маркетинг - нақты кәсіпорынның (фирманың) жұмыс істеу жүйесі. Мар­кетингтік іс-шараларды талдау, жоспарлау және өткізу үдерісінде басқарушылар нарықтың жағдайы туралы ақпаратты қажет етеді: тұтынушылар, бәсекелестер және т.б. Маркетингтік зерттеулер - бұл жүйенің қалыптасуы мен жұмыс істеуін қамтамасыз ететін құралдардың бірі, атап айтқанда, жауапты басқарушы­лық шешімдерді қабылдау үдерісін жеңілдету үшін ақпарат жинау, тіркеу және талдаудан (клиенттер, бәсекелес­тер, бағалар және басқа нарық құрамдас бөліктері туралы) тұратын іс-шаралар жиынтығы. Маркетингтік зерттеу­лер бірінші кезекте ақпаратты алу үшін қажет, өйткені, біріншіден, сенімді ақпарат қана жайсыз нәтижеге әкелетін шешімдер қабылдау тәуекелін азайтады, екіншіден, компанияның дамуына оңтайлы шешімдерді үлкен ықтималдықпен қабылдайды. Маркетингтік зерттеулер өздігінен емес, бірақ басқарушылық қызметті анықтайтын шешімдер олардың негізінде жүзеге асырылу шартымен ғана 80%-ға дейін нарық табыстылығын қамтамасыз етеді. Сондықтан қазіргі заманғы нарықтағы маркетингтік зерттеулерді пайдалану тек пайдалы емес, сонымен қатар бизнесті ойдағыдай жүргізу және фирманың бәсекеге қабілеттілігі үшін қажет. Фирма бөлген қаражаттың мақсаттарына және көлеміне байланысты маркетингтік зерттеулер жүргізудің кез-келген нұсқаларын таңдай алады. Зерттеу барысында фирмалардың көпшілігінде өздерінің маркетингтік бөлімшелері бар немесе өздігінше бір мәрте жүргізілетін зерттеуге тапсырыс беретінін айтуға болады. Өздерінің қызметінің сипаты бойынша үнемі ақпаратты немесе соңғы және жаңа деректерді алуды қажетсінетін компаниялар нарық көрсеткішін артық көруі керек.

Табыстың негізгі факторы ретінде құндылық құру тізбегін қолдана және табыстың негізгі факторы ретінде саналатын менеджменттің құралдарын пайдалана, компаниялар стратегиялық қызметтің әрбір түрі өз бәсекелестеріне қарағанда тиімдірек жұмыс істесе, олар бәсекелестік артықшылыққа ие болады. Бұдан басқа, компаниялар үлкен құндылықтарды құру жүйесінің бөлігі болып табылады және жеткізушілермен де, таратушы арналармен де жұмысын тиімді ұйымдастыру арқылы қызметтерінің нәтижесін жақсарта алады. Авторлар шағын және орта бизнес үшін бәсекелестік артықшылықтар жасау стратегиясының ерек­шеліктерін ашып, жаңа клиенттерді іздеудің тиімді құралы болып табылатын шағын және орта бизнес­те интернетті пайдаланудың артықшылықтары мен әдістерін анықтады. Іздеу жүйелерімен ынтымақтасу арқылы шағын және орта бизнес өз өнімдерін және қызметтерін электрондық хабарландыру тақталары, әлеуметтік желі сайттары, бейнеролик жіберілімі және т.б. арқылы жарналай алады. Сатып алушыға тү­сінік­ті құнды қамтамасыз ету арқылы бәсекелестік артықшылыққа қол жеткізілетінің есте сақтау керек. Егер са­тып алушы тауар құндылығын түсінбесе, онда ол сұранысты қолданбайды. Мақалада шағын және орта биз­нес кәсіпорындары қолданатын «кайдзен» жапондардың басқару жүйесі және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері ұсынылған. «Кайдзеннің» негізгі идеясы - бірде-бір күн жақсартусыз өтпеуі керек. «Кайдзен» философиясына сәйкес қомақты инвестицияларды тартпай және осы процесске барлық қыз­меткер­лерді жұмылдырылатын аз мөлшерде жақсартуларды құптайды.

Мақалада тыныштық, экстраверсия, икемділік, тәжірибеге ашықтық, басымдық, билікке тәуелсіздік, са­налылық, ұзақ мерзімді бағдарлау, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі таныту, өзіне деген сенімділік сияқты аймақтық деңгейде жалпы қабылданған құндылықтар мен нормаларды анықтайтын әлеуметтік-мәдени факторлар мен тұлғалық ерекшеліктерді талдау негізінде өңірлер бойынша Қазақстан Республикасы халқының кәсіпкерлік­ке бейімділігіне талдау келтірілген. Қазақ қоғамының кәсіпкерлік әлеуетін зерттеу барысында гендерлік және жас айырмашылығындағы «көшбасшылар», «орта деңгей» және «аутсайдерлердің» аймақтық ерекшеліктері келтірілген. Соңғы үш жылда жалпы өңірлік өнімдегі орташа кəсіпорындардың жалпы қосылған құнының айтарлықтай төмендеуі жəне жалпы өңірлік өнімдегі шағын кəсіпкерліктің жалпы қосылған құнының шамалы ауытқуы анықталды. Мақалада республиканың 30-33 жас аралығындағы жастар ең белсенді жас санаты болып табылатынын негіздейді. Көбінесе Қазақстандағы кəсіпкерлік жолды таңдайтындар - біліктілігі жоғары, кәсіби құзыреттілігі, әлеуметтік байланыстары бар 35-44 жастағы орта жас өкілдері, екінші орында 45-54 жас аралығындағы кәсіпкерлер, көшбасшылардың кемінде үштен аз бөлігін құрайтын 25-34 жас аралығындағы кәсіпкерлер тобы соңғы орында. Мақалада 2016 жылы Қазақстан Республикасының өңірлері бойынша экономикалық белсенді халықтың жалпы санынан өзін-өзі жұмыспен қамту деңгейі талданды.

«Жасыл» экономиканың тұжырымдамасына талпыныс басым экономикалық парадигманың кең тарал­ған көңіл қалу салдарынан туындады. Осыған байланысты, қазір бір уақыттағы дағдарыстар және кейін­нен нарықтың тұрақсыздануынан туындаған шаршау сезімі бар. Олар жаңа мыңжылдықтың алғашқы он­жылдығында жүрді. Тұрақсыздандырғыш құбылыстар сондай-ақ, 2008 жылғы қаржылық және экономикалық дағдарыстарды және кейінгі қайталанатын циклдарды қамтиды. Жеке экономикалардағы жеке дағдарыстар жаһандық дағдарыстың циклдық әсері сияқты жалғасуда. Сонымен қатар, жаңа экономикалық парадигманың прогресі туралы куәландыратын көптеген фактілер бар. Мұндай парадигмаларда материалдық тауарлар өсіп келе жатқан экологиялық тәуекелдер, экологиялық тапшылықтар және әлеуметтік теңгерімсіздіктер есебінен қамтамасыз етілмейді. Бұл парадигма «жасыл» экономика деп аталатын экономикалық дамудың сапалы жаңа кезеңі болып табылады. Осы жаңа құбылыс қоғамның әлеуметтік, экономикалық және экологиялық ретінде толық парадигмасын өлшеуді қамтиды. Осы мақалада «жасыл» экономиканың тұжырымдамасы тұ­тастай алғанда, қоғамға және бизнеске пайдасы тұрғысынан қарастырылды. «Жасыл» экономиканың мәні және оның макроэкономикадағы ықпалы талданды және оны Қазақстанда енгізу қажеттілігі негізделді. Бұл тұрғыда мақала «жасыл» экономиканың негізгі сипаттамаларын анықтайды. Авторлар Қазақстанның ре­сурстық базасының компоненттерін талдады, сондай-ақ, елдегі «жасыл» экономиканы енгізу механизмдері мен тәсілдерін зерттеді. Талдау негізінде авторлар Қазақстандағы «жасыл» экономиканы дамыту бойынша нақты ұсыныстар жасады.

Мақалада баға мен баға белгілеу механизмінің мәні зерттеледі, бағаның қалыптасуы әлеуметтік еңбек шығындарын өлшейтін, биржаның эквиваленттік деңгейін қамтамасыз ететін, өндірісті ынталандыратын, сұраныс пен ұсыныс қатынасын реттейтін және нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз ететін құрал ретінде ерекше рөл атқарады. Атап айтқанда шектеулі ресурстары, табиғи және климаттық ерекшеліктері, маусымдық өндірісі бар өндірістің негізгі құралы жер болып табылады, оның өндірістегі баға белгілеу үдерісіне негізде­ле нарықтық баға белгілеу принциптері ашылды, аграрлы өнеркәсіпте баға белгілеу үдерісі көрсетілді. Автор экономикасы дамыған қоғамда бағалар қызмет сипатына, мемлекеттік әсері бойынша қызмет атқарады, уақыт факторын, ақпарат алу тәсілін ескереді, нарықтың түріне, жеткізу және сату шарттарына, әлемдік бағаларға байланысты екендігін көрсетеді. Экономиканың аграрлық секторының қаржылық мәселелерінің негізгі себебі - бағалардың теңсіздігі екені анықталған. Әлемдік тәжірибеде дамыған бағалық теңдікке қол жеткізудің әр түрлі механизмдері көрсетілген. Автордың пікірінше, мемлекеттік қолдаудың айтарлықтай шығыны үнемі тиімді бола бермейді. Объективті бағаларды бұрмалау салалар арасындағы ресурстарды эко­номикалық жағынан әділетсіз қайта бөлуге, атап айтқанда, материалдық-техникалық ресурстарды және соңғы тұтынушының қаражатын тиімсіз пайдалануға әкеледі. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасы не­гізінен оның сапасына қарай қалыптасады, ал оның негізі стандарттау болып табылады.

Мақалада Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешендер салаларының экономикалық тиім­ділігін арттыру жолдарық арастырылады. Ауыл шаруашылығы экономиканың негізгі салаларының бірі. Аграрлық сектордың даму деңгейі Қазақстанның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығының айқындаушы факторы болып табылады. Қазақстан аграрлық шикізатты (астық және басқа да азық-түлік өнімдері) өндіруші әлемнің негізгі жиырма бес елінің қатарына алына отырып талдау жасалған. Қазақстан дәнді дақылдар мен картоп отырғызу алқаптары бойынша негізгі ауыл шаруашылығы шикізатын өндіруші елдердің бірінші ондығына кіреді. Сарапшылардың бағалауы бойынша мемлекет ресурстары халық тұ­ты­натын азық-түлікке қарағанда үш есе көп азық-түлік өндіруге мүмкіндік береді. Республика экономикасын дамытудың басым бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы зор әлеует пен ірі қорға ие. Мақала­да Қазақстанның көптеген дақылдарды өсіруге, сондай-ақ мал шаруашылығын дамытуға ыңғайлы әр алуан климаттық жағдайлары қарастырылған. Қорытындылай келе, мақалада агроөнеркәсіптік кешеннің маңызды байланыстырушы буыны ауыл шаруашылығы екенін ескеруге болады. Ауыл шаруашылығы - халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету және өнеркәсіпке шикізат алу үшін бағытталған шаруашылық саласы. Ол тек агроөнеркәсіптік кешенде ғана емес, сондай-ақ елдің барлық халық шаруашылығында ерекше орын алады.

Мақалада Қазақстанның ауыл шаруашылығында адами капиталдың қазіргі жай-күйі мен дамытудың болашағының негізгі кезеңдері зерттелген, яғни ел экономикасын дамытудың қазіргі кезеңіндегі адами ка­питалды дамытудың және қазіргі жай-күйі саласындағы негізгі теориялық аспектілері ашылған. Қазақстанда ауыл шаруашылығымен айналысатын халық санының және халық меншікті салмағының динамикасына Германия, АҚШ, Франция, Ресей және т.б. сияқты басқа елдермен салыстырмалы талдау жасалыңды. Осыған байланысты экономиканың жоғары деңгейі бар еуропалық елдер осы салада жұмыс істейтін халықтың үлесі аз екендігі анықталды, өйткені олар болашағы зор секторларды дамытады (жоғары технологиялар саласы, софт-өнеркәсіп және т.б.). Нәтижесінде, авторлар Қазақстан Республикасының еңбек нарығындағы қазіргі даму сатысында ауыл шаруашылығының адами капиталын қалыптастыруға және пайдалануға әсер ететін ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылған халықтың азаюы туралы қорытындыға келді: еңбекке жарамды жастағы ауыл тұрғындарының үлесін төмендету; еңбекақы төмендігінің салдарынан ауыл шаруашылы­ғындағы еңбек тартымсыз; ауыл шаруашылығында өз бетінше жұмыс істейтін қызметкерлердің үлкен үлесі; жұмыссыз халықтың әлеуеті пайдаланылмаған; қолайсыз (қаламен салыстырғанда) әлеуметтік тұрмыс жағдайлары.

Мақалада көрсетілгендей, өндірілетін өнімді сәтті жылжыту үшін тауар жылжыту үрдісіне қатысушы­ларды нақты және саналы түрде оңтайландыру керек. Логистикалық үрдісті дұрыс ұйымдастыруға тікелей тәуел­ді болып табылатын бәсекелік артықшылықтар пайда болды. Логистиканы дұрыс қолдана алатын қаты­су­шылар қажетті тауар санын қажетті сапада қажетті мерзімде жеткізуге кепілдеме беру керек, сондықтан тұтынушы­лар кепілдеме бере алмайтын жабдықтаушыларға қарағанда мұндай жабдықтаушылармен ұзақ мерзім келісім­ге отырады. Азық-түлік кешенінде логистикалық тәсілдерді қолдана отырып ағымдық үрдіс­терді басқару, олар: азық-түлік өндірісінде қаржылық, салықтық, өндірістік-техникалық, ақпараттық қолдау мен эко­номикалық стимулдарды іске асыру; отандық өндірушілерді қорғау; жабдықтауды ұйымдастыру­дың тиімді және оңтайлы формаларын есептеу; халықтың негізгі бөлігінің төлемқабілеттілігін есептеу. Тауар жыл­жыту үрдісінде логистиканы қолдану мүмкіншілігі ғылыми техникалық прогресс пен жаңа ақпарат­тық технологиялардың заманауи жетістіктерін қолданумен негізделеді. Мақалада зерттеу қорытындысы ре­тінде Солтүстік Қазақстан кәсіпорындары логистикалық қызметтерді құру ұсынылды. Бұл құрылымдар қазақстандық жағдайды, атап айтқанда, кәсіпорындар мен олардың серіктестері бірыңғай логистикалық жүйелерді құруға дайын еместігі ескерілді.

«Азық-түлік қауіпсіздігі» түсінігі ғылыми айналымда, экономикалық қауіпсіздік түсінігімен қатар берік орынға ие екендігі кеңінен танылған. Азық-түлік қауіпсіздігінің деңгейі көрсеткіштер жиынтығымен бағаланады, олардың ішіндегі ең маңыздылары: халықтың әртүрлі санаттары үшін азық-түліктің физикалық және экономикалық қолжетімділік деңгейі; тұтынылатын ресурстардың сапасына, рационның құрамдас бө­ліктерінде және физиологиялық қажеттіліктеріне қанағаттану дәрежесі. Азық-түлік қауіпсіздігі және онымен қамтылуының проблемасы шешілуі жүйелік талдауды және орын алған қиындықтан шығу жолдарын іздеуді қажет етеді. Мұнда алға қойылып отырған проблема мемлекет деңгейінде, сондай-ақ жекеленген өңір­лер деңгейінде азық-түлік қауіпсіздігінің аймақтық тұжырымдамаларын жасау шегінде де қарастырылуы тиіс. Мақалада аймақтың азық-түлік қауіпсіздігінің физиологиялық компонентін бағалау үшін қолданбалы зерттеулер жүргізілді. Елдің индустриалды дамыған өңірлеріндегі тұрғындарының өмір сүруін қамтамасыз ететін негізгі өнімдері бойынша аталған көрсеткіш деңгейін өлшеу азық-түлікпен қамтылудың және халық та­бысының динамикалары әртүрлі статистикалық бақылаулар негізінде жүзеге асырылды. Авторлармен аумақ­тық ерекшеліктерді ескере отырып, Қазақстан Республикасының барлық өңірлерінде қолдануға бола­тын об­лысішілік өңірлердің деректері негізінде талдаудың графикалық және статистикалық әдістері қолданылды. Халықтың өңірлік деңгейде азық-түлік қауіпсіздігінің экономикалық құрамдас бөліктерін зерттеу нәтиже­лері елдің басқару органдарына нақты бағыттарды, мақсатты және уақыттық параметрлерді беруге мүмкіндік береді.

Соңғы екі онжылдықта дамушы нарықтардағы фирмалар интеграцияланған жаһандық экономикада маңызды рөл атқарып келеді. Осы фирмалардың көбісі интернационализациялау үдерісінің алғашқы сатысында тұр, онда экспорт сыртқы нарықтарға қатысудың ең таралған механизмі болып табылады. Экспорт сыртқы нарыққа шығудың жағымды стратегиясы және бизнес шекараларды кеңейтудің балама әдісі болып табылатыны белгілі. Әлемдік нарық қазіргі іскерлік әлемдегі бизнес үшін мүмкіндіктер ұсынады. Халықаралық нарықтарға шығудың жағымды стратегияларының бірі - қауіпі төмен, тиімді және басқаруға оңай болып табылатын экспорт. Тайланд экспортқа бағдарланған экономика болып табылады және өзін «әлем тағамы» тұрғысынан көрсеткені үшін тайландтық азық-түліктік және ауылшаруашылық секторы өзінің сан ғасырлық тарихында ұлттық экономиканы дамытуда маңызды рөл атқарады. Осыған байланысты осы зерттеудің негізгі мақсаттары экспорттық стратегия неліктен тайландтық ауылшаруашылық фирмаларына неғұрлым қолайлы екендігі туралы сұраққа жауап табу. Сондай-ақ, мақала тайландтық ауылшаруашылық өнімдерін экспорттаушыларының экспорттық маркетинг стратегиясына әсер ететін факторларды зерттеуге және компанияның тиімділігі мен экспорттық маркетинг стратегиясының арасындағы өзара байланысқа бағытталған. Бұл зерттеуде экспорттық маркетингтік стратегияларының теориялық шолулары тайландтық ауылшаруашылық экспорт саласының енгізілген кіру формалары мен ағымдағы жағдайларын көрсетеді. Зерттеудің нәтижесіне сәйкес, көптеген тайландтық ауыл шаруашылық фирмалары экспорттық режимді өз өнімдерін сыртқы нарыққа шығарудың негізгі стратегиясы ретінде таңдайды, дегенмен экспорттық маркетинг стратегиясы және өнімділігі мен табыстылығы тұрғысынан компанияның тиімділігі арасында байла­ныс бар.

Автор металлургиялық кәсіпорындардың негізгі және қосалқы элементтерімен толтырылған страте­гия­лық басқару жүйесінің жаңа тұжырымдамалық схемасын ұсынады, сондай-ақ Қазақстанның металлургия­лық кешені үшін бейімделген стратегиялық басқарудың кейбір құралдарын көрсетеді. Металлургиялық кə­сіпорындардың тұрақты дамуын стратегиялық басқару кәсіпорынның жағдайын сипаттайтын көрсет­кіш­тердің қажетті деңгейін ұзақ мерзімді қамтамасыз етуге бағытталуы керек. Тұрақты кәсіпкерлікті дамыту стра­тегиясына қатысты басқарушылық шешімдер қабылдауды қолдау көрсетуге кәсіпорынның жағдайын бағалау үшін пайдаланылатын болса, олар белгілі бір сандық өлшенетін көрсеткіштер кешеніне немесе қызмет түрлерінің белгілі бір деңгейіне дейін ресімделуі керек, ол қарастырылатын сипаттамалар мен нақ­ты салалық ерекшеліктерді ескере отырып зерттелген металлургиялық кәсіпорын үшін тұрақты дамудың басымдықтарын көрсетеді. Кәсіпорынның жоспарлау және басқаруына орнықты даму басымдықтарын интеграциялау құралы ретінде экономикалық-математикалық модельдерді ойға қонымды қолдануға кеңес беріле­ді, кейін «басқарушының автоматтандырылған жұмыс орны» немесе «жағдайлық орталық» бағдарламалық құралдың деңгейіне жеткізілуі мүмкін, олар кәсіпорын басқарушыларына және иелеріне тұрақты дамудың стратегиялық басымдықтарына жету перспективалары бойынша қабылданған шешімдердің әсерін бағалауға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда стратегиялық менеджмент металлургиялық кəсіпорынның негізгі бағытта­ры бойынша қызметінің маңызды аспектілеріне баса назар аударуы керек жəне барлық деңгейдегі күнделікті басқару шешімдеріне толығымен енуге талпынбайды.

Мақалада еліміздің бірыңғай көліктік-логистикалық жүйесінің құрамдас элементі ретінде азаматтық авиацияның құрылымының маңыздылығын баса айтылады. Кейстердің әдістемесін қолдана, Астана әуежайы терминалын салу бойынша жобаның негізінде, авторлар жобаны іске асыру айырмашылықтарын анықтады. Сондай - ақ, оны іске асыру барысында жоба құнының елеулі көбеюі анықталған болатын. Зерттеу үшін қойылған мәселелер шеңберінде авторлар Қазақстан жағдайында оны қолдану тұрғысынан жобалық қар­жыландыру әдіснамасын зерттеді. Қазақстандық жобалық қаражаттандырудың сипаттамаларын анықтау үшін жоба-кейстың мәртебесі, яғни мемлекеттік инвестициялық жоба (МИЖ) көзқарасында қарастырылыған. Осы жобаны талдау нәтижелері Қазақстанның шарттарына қолайлы жобалық қаржыландыру әдіснамасын анықтады. Ұсынылған әдістеме аккредитивті механизмді оны іске асыру кезінде жобаның құнын арттыру тәуекелін болжайтын құрал ретінде қолдануды қарастырады. Зерттеу нәтижелерінің практикалық құндылы­ғы жобалар бойынша шешімдер қабылдайтын реттеушілер үшін де, жобаларды жоспарлауда, басқаруда және іске асыруда ұсынылған білімдерді қолданатын жобаны орындаушылар үшін де пайдалы болуы мүмкін екені көрінеді. Талдау барысында жобаның барлық қатысушылары үшін қолайлы белгілі бір МИЖ-дердің анықтамасының болмауы оқырманның назарын аударды, бұл инвестициялық жобалардың типологиясы мен санаттарын қиындатады. Осыған байланысты, авторлар болашақта қазақстандық МИЖ-дің жобалық құ­нының өсуіне жол бермеу үшін осы бағытта одан әрі зерттеулер жүргізу қажеттілігін атап көрсетеді.

Мақалада Қазақстан Республикасы бойынша көліктік-логистикалық инфрақұрылымның тиімділігін зерттеу үшін қолданылатын көрсеткіштерге сипаттама берілеген. Нақты көрсеткіштердің мәнін ашылып, көліктік-логистикалық құрылым құрамына қандай көрсткіштер кіретініне сипаттама берілген; жалпы республика бойынша негізгі көрсеткіштері таңдалып, олардың мағынасы сиаптталды. Таңдалған бес негізгі көрсеткіштердің негізінде көлік-логистикалық инфрақұрылым жағдайы талданды. Деректерді талдау нәти­жесінде проблемалар анықталды, логистикада логистикалық шығындар мен инвестицияларға салыстырмалы талдау жасалынды, Қазақстан Республикасы көліктік-логистикалық инфрақұрылымын дамыту үшін шешу жолдары айқындалды. Еліміздің логистикасының дамуы қазіргі жаһандану жағдайында әлемдік тауарлар айналымының дамуымен шартталады. Қазақстанның болашағы жолаушылар мен жүк тасымалдайтын қызметтерді өндірудің үшінші негізгі саласы болып табылатын көлік құрылымының қарқынды дамуымен тығыз байланысты. Ел экономикасының құрылымында көлік саласы жыл сайын тиісінше дамудың барынша жоғары сатысын алып келеді және көліктің мемлекеттік бюджетке қосқан үлесі жыл сайын көбейтіледі. Біздің елімізде теміржол, өзен, авиация, теңіз, автокөлік, мұнай құбыры сияқты көлік түрлері дамыды.

Мақалада Қазақстандағы тауар тарату желісінің логистикалық инфрақұрылымын дамыту тұжырым­дамалық бағыттары қарастырылады. Қорытынды мына салаларда дамудың қажеттілігі туралы айтылды: ха­лықаралық түйіндерде де, ел ішінде де аймақтық қоғамдық-логистикалық инфрақұрылымды дамыту; оңтайлы тасымалдау есептеулеріне арналған логистикалық технологиялар жүйесін дамыту; сыртқы сауда және логистикалық орталықтар құру және дамыту; кәсіпорынның логистикалық инфрақұрылымын дамыту. Көлік-логистикалық инфрақұрылым - тауарларды өткізу және көлік-логистикалық қызметтерді көрсететін технологиялық кешен (темір жол және ішкі су жолдары, жолдар, тоннельдер, эстакадалар, көпірлер, қоймалар мен контейнерлік терминалдар, көлік және логистикалық жүйелер, сондай-ақ құрылыстар, көлік және ло­гистикалық инфрақұрылым объектілерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ететін құрылғылар мен жабдықтар). Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, экономиканың серпінді өсуі тауарлардың қозғалысы көлемінің айтарлықтай ұлғаюына және тиісінше, транзитпен қоса ішкі және халықаралық жүк ағымдарына әкеп соғады. Қазіргі уақытта ел көлік кешенін реформалау және республиканың көліктік-логистикалық жүйесін құру бойынша белсенді жұмыс жүргізуде. Бағдарламаның негізгі мақсаты Қазақстан аумағында жоғары және тиімді көлік байланысын қамтамасыз ету, республика аумағында жүк тасымалының өсуіне және құрлық, теңіз және әуе көліктің барлық түрлері жұмысын үйлестіруді қамтамасыз ететін заманауи көліктік-логистикалық жүйені құру.

Мақалада жұмыспен қамту және адам ресурстарды есепке алу жүйесін жетілдіру, халықаралық стан­дарттарға негізделген еңбек ресурстарының балансын есептеу әдістемесі және еңбек ресурстарының өңірлік балансының сызбасы қарастырылған. Еңбек ресурсын және олардың бөлінуін сипаттайтын өңірлік еңбек ресурс балансының құрылу тәртібі және олардың негізгі көрсеткіштері көрсетілген, еңбек ресурсы балансы­ның негізгі көрсеткіштерінің есептілігі келтірілген, онда еңбек күшінің мөлшері халықтың санына, көбеюіне, жынысы мен жасы бойынша құрамдарына байланысты. Өңірдегі еңбек ресурсының негізгі бөлігі - еңбекке жарамды негізгі еңбек ресурстары, сол сияқты жасөспірімдер мен зейнеткер жастағы тұлғалардың еңбекке қабілеттілігі. Экономикалық тұрғыдан белсенді халық санын және олардың шын мәнінде тауарлар өндіру немесе өндірістік емес секторына тартылған адамдарды бөліп көрсету қажет. Еңбек ресурстарының балан­сы - оның өндірістік жұмыс күшін сипаттайтын тұрғындардың шаруашылықтағы құрамдас бөлігі және олар­дың сапалық құрамын (жынысы, жасы, әлеуметтік топтары, жұмыспен қамту түрлері, халық шаруашылығы­ның салалары мен кәсіптері) көрсетеді. Еңбек ресурстарындағы баланс - тұтынушылардың сұранысы мен қызметкерлердің артықшылығын анықтауға мүмкіндік береді, олар екі бөлімнен тұрады: біріншісі еңбек ре­сурс­тарының мөлшері мен құрамын, ал екіншісі - олардың бөлінуін тіркейді. Еңбек ресурстарының қазіргі балансы жұмысбастылық түрін, жұмыспен қамту (материалдық және материалдық емес) саласын, экономика саласын, әлеуметтік топтарды анықтайды, еңбек ресурсын бөледі. Сондай-ақ, мемлекеттің аумағында еңбек ресурстарының орналасуын анықтайды.

Гендерлік теңдік - ерлер мен әйелдердің теңдей құқықтық статусының болуы және олардың әлеуметтік теңдігі мүмкіндіктерінің болуы. Шетелдік және отандық авторлардың гендерлік теңдік мәселесі бойынша жүргізген зерттеулердің нәтижелері дамыған елдерде де басқа елдерде де орын алп отырғанын көрсетеді. Гендерлік теңдік әлі де қоғамдық пікірталастардың ортасында және демократия мен адам құқығын қор­ғауды қамту жолында дамудағы мемлекеттердің әлеуметтік саясатының мақсаты болып көзделеді. Ген­дерлік тәсіл арқылы әйелдердің экономикалық жетістіктерге жетуінде пайда болатын және олардың әлеу­меттік құқықтары мен экономикалық мүмкіндіктерін төмендететін кедергілерді анықтауға мүмкіндік туады. Әйелдер жағдайының жақсаруы жалпы әлеуметтік прогресс, қоғам өмірінің жақсаруына әкеледі. Ма­қаланы зерттеу барысында адами дамудың әлемдік үрдісінде ерлер мен әйелдердің өмір сүру жасының ұзақ­ты­ғында, сауаттылығы, білім деңгейі мен еңбек ақы мөлшерінде айырмашылық бар, дегенмен, әйелдердің мүм­кіншіліктері ерлермен салыстырғанда біршама шектеулі. Өтпелі кезеңнің зардаптары посткеңестік кеңістік елдерінде гендерлік теңсіздікті онан әрі күшейтті. Нарықтық экономикадағы әйел еңбегін пайдалану және әйел жұмыс күші нарығының қалыптасуы мен даму негіздері, еңбек нарығындағы әйел жұмыс күшінің дис­криминациясы себептері мен оның туындауына негіз болатын факторларды айқындау, өңірлік әйел жұмыс күші нарығын тереңірек талдау мақсатында әйелдер арасында сауалнама жүргізілді.

Қаржылық нарықтар - ұлттық экономиканың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Экономика­лық агенттердің жинақ ақшаларын жинақтау, оларды инвестицияларға айналдыру, сондай-ақ оларды эко­номиканың әртүрлі салалары арасында бөлуді қамтамасыз ететін қолданыстағы тиімді қаржы нарықтары (дамыған банк жүйесімен қатар). Бұдан басқа, дамыған қаржы нарықтары сыртқы инвестициялардың (ең алдымен портфельдік) ағынына ықпал етеді, олардың көлемі қодланыстағы пайыздық мөлшер деңгейіне бай­ланысты болады, әртүрлі тәуекелдер деңгейіне және олардың инвестицияларға айналуына еліміздің да­муының экономикалық көрсеткіштерімен, яғни жүргізіліп жатқан фискалдық және ақша-кредит саясатымен, әлеуметтік-саяси тәуекелдер, сондай-ақ инвестициялық тәуекелдер сияқты жиынтық көрсеткіштерімен анықталады. Шетелдік инвестициялар айтарлықтай өсті (негізінен портфельдік). Дегенмен, қаржы нарығы нақты сектордан іс жүзінде толығымен оқшауланып, оның қарқынды дамуы негізінен теңгемен айырбастау бағамына («валюта дәлізін» енгізу) және республикалық бюджет тапшылығының салыстырмалы жоғары дең­гейіне әкімшілік бақылау арқылы фискалдық және ақша-несие саясатына негізделді. Нəтижесінде қаржы нарығының барлық сегменттерінің елеулі дамуы Қазақстан Республикасының экономикасының ілгеріле­ме­лі дамуын қамтамасыз ету үшін осы артықшылығын пайдалануға мүмкіндік бермеді.

Криптовалюта айналымы инвесторларға көп сұрақ және осы нарықтағы қауіпсіздік пен заңдылығына алаңдаушылықтар тудырады. Барлық елдердің өкметінің алдында криптовалютаның құқықтық мәртебесі жайлы сұрақ туындайды. Кейбір елдер бұл бағытта алғашқы қадамдарын жасады, басқаларында криптова­лю­та­ның мәртибесі туралы заңдар әлі де жобалау және талқылау сатысында. Мақалада заң шығарушы билік дең­гейінде криптовалютаны қабылдаудың әлемдік тәжірибесіне талдау жүргізілген. 2017 жылдың шілде айының соңында талданған 60 мемлекеттің 63%-ы криптовалютаның жағымды немесе негізінен жағымды реттеулеріне ие. Автордың пікірінше, толық шектеуден, заңды айналымға дейінгі мұндай шашыраңқылық толық негізделген. Криптовалюталар сандық активтер болып табылады. Тұрғындар сандық ақшамен танысып және күнделікті өмірде қабылдауға байып болуы керек. Елдерде жаңа әзірлемелер мен технологияларды қабылдауға ұмтылатын тиісті мемлекеттік мекемелер болуы қажет. Біздің көзқарасымызбен Қазақстан Рес­публикасы өзінің витруалды валютасын жасауға тап қазір дайын, бірақ оны сапалы жасау маңызды. Эмис­сияға қатысты, принцип немесе әдіс теңге кезіндегідей болу керек, тек электрондық режимде, осы тұрғыда қағаз ақша эмиссиясы, инкассация және тағы басқаларына шығындар айтарлықтай азаяды. Критовалюта­ның сапасы мен валюта бағамы Қазақстан Республикасының экономика жағдайына байланысты.

Мақалада нарық жағдайда әлеуметтік-экономикалық жүйелерді зерттеу құралдарының артықшылық­тары мен кемшіліктері қарастырылады. Жүйе дамуына әртүрлі дәрежеде көп санды ішкі және сыртқы фак­торлар әсер тигізеді. SWOT-талдау қоғамның экономикалық және әлеуметтік саласын басқару үдерісінде әжептәуір кең. SWOT-талдау жүргізуде о да, бұ да фактордың маңыздылығы туралы ақпараттың жетіспеуші­лігі байқалады. Ең маңызды факторларды талдауға қосу ықтималын күшейту үшін сол үдеріске сарапшы­лар мен шеттегі мамандарды ғана емес, математикалық, соның ішінде корреляциялық-регрессиялық модель­дерді жасау дағдыларды меңгере алатын экономист-математиктерді де тарту керек. Осы екі құрал күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйелерді басқару үдерісінде бір-бірін толықтырады және өзара әрекет жасайды. SWOT-талдау әсер ететін факторлардың дамуы, зерттелетін құбылыстар динамикасы белгілі бір уақыт кезеңі үшін таңдауға мүмкіндік береді, ал корреляциялық-регрессиялық модель зерделенетін объектке әр фактор­дың әсер ету дәрежесі, сонымен қатар оны даму болашағы туралы ақпаратты береді. Керісінше, регрессиялық модельді және оның қалыптасуын талдағанда зерттеу құбылысына әсер ететін факторларды таңдауға бола­ды және оған ешбір әсер етпейтін факторларды «елеп тазартуға» болады. Бұл SWOT матрицасына бірқатар жылдар бойы зерттеліп жатқан құбылысқа әсер ететін негізгі факторлардың қосылуы үшін ақпараттық база болып табылады, бұл өз кезегінде нарықтағы стратегиялық жоспарлау мен әлеуметтік-экономикалық жүйеде басқарудың тиімділігін арттырады.

Соңғы он жылда жаңашыл бизнес исламдық қаржы құралдарына ерекше мән беруде. Алдымен, эконо­микадағы дағдарыс кезінде «стресс төзімділігімен» байланысты. Жылдан жылға исламдық қаржы институттары мен құралдары азиаттық елдерден ғана емес, экономикалық дамыған елдерде де артуда. Посткеңестік кеңістікте Қазахстан бизнесте исламдық қаржы құралдарын қолдануда белгілі жетістіктерге жетті. Исламдық қаржыландырудың перспективалы бағытта дамуы Қазақстанның стратегиялық даму жоспарында көрсетіл­ген. Сондықтан да біздің еліміздің басты мақсаты исламдық қаржыны барынша дамыту және исламдық қар­жы құралдарын кеңінен қолдану. Қазіргі таңда бұл бағытта барынша шаралар жүзеге асырылуда. Мысалы «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» АҚ құрылуы, оның мемлекеттік басты саясатты жүргізуі және ауыл шаруашылығы субъектілерін «Мурабаха» бағдарламасы аясында қаржыландыруын айтсақ болады. Ауыл шаруашылығы, басқа бизнес салалары және ондағы кәсіпкерлер ел экономикасының дамуында жетекші орынға ие. Дамыған мемлекеттерде шағын және орта бизнес үлесі ЖІӨ-нің 60-70% құрайды. Қазақстан - мүмкіндіктері мол дамушы мемлекет. Сондықтан мақалада исламдық қаржы құралдарының бас­қа да түрлерін белсенді қолдану ұсынылады: мушарака, салам, иджара, мурабаха. Бұл құралдардың әр­қайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, Мушарака құралы серіктестер үшін жағдайлар жасап және бизнесті нығайта түседі. Мурабаха и Салам келісімдері жаңа (маусымдық) өндіріс үшін бастапқы капитал­ды иелену мүмкіндіктерін береді. Иджара шағын және орта бизнесті қаржыландырудың альтерна­тив­тік көзі.

Мақалада Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы» заңының қабылдануымен байланысты мемлекеттік қаржылық бақылаудың мазмұны және ұйымдастыру мәселелері зерттелген. Қарастырылып отырған мәселенің өзектілігі мемлекеттік бюджет қаражатын пайдалануды бақылауды күшейту қажеттілігімен байланысты. Бұған дейін бюджет заңына сәйкес мемлекеттік қаржылық бақылау біртұтас қаржылық бақылау үлгісі ретінде болып келген еді. 2016ж. 1 қаңтарынан бастап аталмыш заң қабылданған соң мемлекеттік қаржылық бақылау мемлекеттік аудит немесе қаржылық бақылау үлгісінде іске асырылады. Мемлекеттік аудиттің мақсаты - бюджет қаражатын, мемлекет және квазимемлекеттік сек­тордың активтерін басқару және пайдалану тиімділігін талдау, бағалау және тексеру. Қаржылық бақылау мемлекеттік аудит барысында ашылған бұзушылықтарды жоюға бағытталған мемлекеттік уәкілетті ор­ган­дардың қызметі ретінде іске асырылады. Бұл мақалада қойылған мақсатқа жету үшін, мемлекеттік бағдар­ламалардың нәтижелілігін арттыруда жетістіктер көрсеткішін негізге ала отырып, олардың жүзеге асырылуын бақылау үшін статистикалық есеп қолдану қажет екені көрсетілген. Мемлекеттік бағдарламаларды қабылдау мақсаттың жүзеге асырылу мен күтілетін деңгейін анықтайтын мінездемеге негізделген әкімшілік шаралардың мамандырылған көрсеткіштерін өңдеу қажеттілігін анықтайды. Автор тарапынан қаржылық бақылау теориясы, сонымен қатар оны іске асырудың бұрын қолданыста болған механизімін ескере отырып, қаржылық бақылаудың мазмұны зерттелді, қорытындылар жасалды және оны жетілдіру тәжірибесі бөлігінде ұсыныстар енгізілді.

Әрбір сауда кәсіпорыны үшін контроллинг жүйесі жеке болады. Ол бірегей, себебі, ол кәсіпорынның түріне, оның орналасқан орнына, өмірлік кезеңіне, негізгі және көмекші қызмет ету сипатына, даму деңгейі мен әлеуметтік-экономикалық әлеует құрылымына, оны пайдалану тиімділігіне, ассортиментінің кеңдігі мен тереңдігіне, тауарлардың физикалық ағымдарын басқаруға, сауда және қойма алаңдарын ұйымдастыру және басқаруға, басшылық ету стиліне, кадрлардың кәсіпқойлығы мен біліктілігіне, өндірістік тәртібіне, контрагенттер мен бәсекелестердің ерекшелігіне, стратегиясына, ұйымдастырушылық мәдениет түріне, қызметі­нің тәуекелділігіне, қолдағы ақпаратты қажет етуіне және сатып алу саласы мен сату саласындағы қызмет­терді үйлестіруге, кәсіпорынның әртүрлі құрылымдарға интеграциялану деңгейіне және т.б. тәуелді болып келеді. Сол себепті, әрбір нақты сауда кәсіпорынның менеджменті өзінің ішкі және сыртқы ортасындағы ерекшеліктерін ескере отырып, жеке контроллинг жүйесін әзірлеуі қажет. Сауда кәсіпорнындағы контроллинг жүйесінің құрылымын жасаған кезде, ең әуелі, контроллингтің өзара байланысты - стратегиялық және оперативтік екі бөлімін зерттеу қажет. Стратегиялық контроллинг ұйымның қазіргі кездегі бәсекелі артық­шылықтарын тиімді пайдалануды, сондай-ақ, келешекте табысты қызмет етудің жаңа көздерін жасауды қамтамасыз етуі тиіс. Контроллинг жүйесіндегі оперативтік және стратегиялық құралдарын кәсіпорынның өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, бірте-бірте енгізу керек. Жекелеген құралдар неғұрлым жақсы әрі тізбекті қолданылатын болса, контроллинг жүйесі де соғұрлым тиімдірек болады. Жекелеген құралдар мен олардың комбинацияларын пайдалану мүмкіндіктері саналуан болуының арқасында, сауда кәсіпорынның барлық телімдеріндегі жұмысты жақсартуға болады.

Бұл мақалада автор кәсіпорынның тұрақтылығын басқарудың өндіріс тиімділігі мен экономикалық қарқынның тұрақтылығымен байланысты кейбір мәселелерін зерттеді. Қазіргі кездегі Қазақстанның индуст­риалды дамуының негізгі бағыттары, әрекеттегі кәсіпорынды модернизациялау және өндірістің энерго­сыйымдылығын төмендету арқылы негізгі қорладың өнімділігін арттыруға мақсатталған «Өндіріс-2020» Мемлекеттік бағдарламасында анықталған. Кәсіпорынның тұрақтылығын дағдарысқа қарсы басқару кешен­ді, жүйелі сипатта және бизнес үшін қолайсыздықтарды алдын алу мен жоюды заманауи басқарудың әлеует­тілігін тікелей қолдану арқылы, кәсіпорынның стратегиялық бағдарламаларын өңдеу мен оны жүзеге асыру және де уақытша орын алған қиындықтарды жойып, жеке қаражаттары арқылы нарықтағы позициясын сақтап қалуға бағытталған. Кәсіпорынның төлемқабілеттілігі қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етудің бірден бір факторларының бірі болып табылады және де, ол тек нақты ақша құралы емес, сонымен бірге ағымдағы активтер және басқа да көрсеткіштердің айналымен анықталады. Кәсіпорын тұрақтылығының экономикалық мазмұнын анықтау үшін кәсіпорынды басқарудың әдістемелік әдісін өзгерту қажет, тұрақты­лық жайын күшейту қажет, қаржылық жағдайын жүйелік талдауын нақтылау қажет, кәсіпорынды ұйымдас­тыру құрылымының ерекешілігін анықтау, тепе-теңділік сипаттылығын және жеке экономикалық субъект ретінде қарастыру қажет.

Ұзақ жаһандық экономикалық дағдарыс жағдайында қазіргі нарық қатынасына бейімделе алмаған қазақстандық ұйымдар көбеюде, олар ауыр қаржылық жағдайға тап болды. Компанияның экономикалық төлем қабілетсіздігі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өз міндеттемелерін орындамаған ұйым­дардың экономикалық дәрменсіздігі мен банкроттық проблемалары экономиканың өзекті мәселелерінің бірі. Бұл проблемалар банкроттықты алдын-алудың балама әдістерін және ұйымның төлем қабілеттілігін қалпына келтірудің тиімді әдістерін қажетсінеді. Мақалада банкроттықтың мәні мен түрлері олардың пайда болу себептерін анықтау арқылы қаралады. Мақалада сипатталған банкроттықтың түрлері нарықтағы үлкен бәсекелестік жағдайында компанияның төлем қабілетсіздігіне әкелетін проблемаларды анықтауға көмектеседі. Қарастырылған анықтамалар банкроттықтың экономикалық мәнін көрсетеді. Банкроттықтың даму кезеңдері және оның пайда болу ықтималдығын анықтау әдістері де ашылады. Ұйымның қаржылық жағдайының деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін коэффициенттер ұсынылады. Осылайша, банкроттықты диагностикалау әдістерін әзірлеу үшін, оны ескертудің ең тиімді құралдарын пайдалану ұсынылады. Қорытылай келе, дағдарыстың салдарын ескертуге ықпал ететін банкроттық диагностикасының ерекшеліктері атап өтілді. Сондай-ақ, банкроттықты ескерту жөніндегі шаралар кешенін жүзеге асыру кезінде қаржылық мәселелерден құтылуға болатынын атап өтуге болады.

Мақалада инновациялар мен сандық технологияларды енгізу өзектілігін атап көрсетеді. «Белсенді мемлекетке» көшу - электрондық және мобильдік үкіметті әрі қарай дамыту арқылы цифрлық үкіметті құру; электрондық үлгіде ұсынылатын мемлекеттік қызметтерді арттыру; ашық үкіметті және ашық парламентті құру; мемлекеттік органдар қызметін жақсарту, құқық қорғау органдары мен сот жүйесі қызметінің ашық­тығын қамтамасыз ету; кеңістіктік мәліметтердің ұлттық инфрақұрылымын дамыту және т.б. Мысал ретінде атқарушы үкіметтің геосалықтық карта жобасы көрсетілді. Бұл салықтық есебінде бюджетке төленетін мін­детті төлемдерді төлеуден жалтарған кəсіпорындарды анықтауға мүмкіндік беретін бірқатар оң өзгерістерге алып келеді. Сондай-ақ, мақалада салықтан жалтарудың шетелдік тәжірибесі талданады, әлемнің көптеген елдерінде қолданылатын салық берешегін өтеу бойынша жалпы қабылданған шаралар ұсынылады. Сандық жүйеде салық салу саясатына қарсы екі көзқарас бар: бірінші әдіс - салық түсімдерін және сандық өнімдер мен қызметтерді сатудан кірістердің тұрақты өсуінен түсетін кірісті барынша арттыру. Басқа мемлекеттер, керісінше, экономиканың цифрлық сегментіндегі салықтық қысқартулар салықтарға тапшылықтан гөрі, сал­мақты болып көрінетін жанама әсер жасайды деп санайды.

Жыл өткен сайын елімізде қосымша қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуге, салық тәуекелдерін тө­мендету арқылы отандық салық төлеушілердің бәсекеге қабілеттігін арттыруға мүмкіндік беру барысында салық төлемдерін тиімді басқарудың қажеттігі артуда. Дамыған елдер экономикасының даму тұрғысынан салыстырмалы түрде қарағанда, соңғы оншақты жылда Қазақстан салық жүйесі елеулі өзгерістерді бастан өткеруде. Заңнамаға жиі өзгерістердің енгізілуі отандық өндірушілердің қаржы-экономикалық қызметіне өз кері әсерін тигізбей қоймауы сөзсіз. Әсіресе, экономикалық дағдарыс жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілерге салық салу ерекше назарға ие. Себебі мемлекет салық құралдары арқылы экономиканы реттей алады және ынталандыра алады. Салық төлеушілер өз тарапынан салық заңнамасында болып жататын өз­герістерге жедел назар аудара білуі тиіс. Егер экономикалық тұрақтылық жағдайында салық заңнамасына енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар кері ықпалын тигізетін болса, дағдарыс кезінде уақытылы жасалған түзетулер экономикалық құлдырауды алдын алуға мүмкіндік береді. Салық ауыртпалығын жоспарлау мақ­сатында оны төмендетуге мүмкіндік беретін заңмен рұқсат етілген салық жеңілдіктері тәрізді қолдану үшін салық заңнамасындағы өзгерістерді қадағалап отыру өте маңызды. Мұндағы басты мақсат ең алдымен мемлекет пен салық төлеушілердің мүдделерінің тепе-теңдігін сақтау болып табылады. Яғни салық төлеуші заңмен рұқсат етілген әдістерді қолдана отырып, өз салық ауыртпалығын төмендетуге құқылы. Бұл жерде салық жоспарлауды оңтайландыру қажеттігі туындайды. Салық жоспарлауды оңтайландыру қолайлы салық сызбасын пайдалана отырып, салық төлеушіге ыңғайлы салық режимін қалыптастыру, салық шығындарын үнемдеу тәрізді экономикалық іс-әрекеттерді негіздеуді білдіреді. Мұндай салық жоспарлау әлемдік тә­жі­рибеде кеңінен таралған.

Әлеуметтік-экономикалық реформалар және кәсіпкерлік қызметті дамыту мемлекет тарапынан толық және неғұрлым тереңдетілген бақылауды талап етеді. Салық жүйесіндегі қарым-қатынастар салықтық әкім­шіліктің маңыздылығын экономикалық және әлеуметтік дамытуды тек күшейтеді. Салық салу жүйесіндегі нарықтық өзгерістер, субъектілердің өзара іс-қимылын көрсететін негізгі принциптері және олардың жұ­мыс істеу мүмкіндіктерін теориялық пайымдаудың ерекше үлгілерін өндіруді талап етеді. Салық әкімшілен­діруді қарастыру және ғылыми-зерттеу салық жүйесін реформалау тұрғысынан өзекті мәселе болып табыла­ды. Салықтық әкімшілендіру жүйесі мемлекеттің фискалдық саясатының салықтарды жинау және әділ салық ба­қылау жүйесін құруды қамтамасыз етуі қажет. Бұл ретте салық төлеушілерді шығындарын төмендетуге және салық заңдылығының талаптарын орындауды қамтамасыз ету мүмкіншілігі пайда болады. Салықтық әкім­шілендіру салық саясатының негізгі құралы ретінде салық міндеттемелерін орындау мониторингі болып табылады. Салық органдары мен басқа да мемлекеттік органдардың жүзеге асыртын салық өндірісін бас­қару процессі ретінде салықтық әкімшілендіру салық төлеушілерге қатысты өкілетті беделге ие. Салықтық әкімшілендірудің ұсынылған мәжбүрлеу функциясы, салық міндеттемелерінің барлық шаруашылық жүр­гізуші субъектілермен орындалуын қамтамасыз етеді, соның ішінде салық заңнамасын мәжбүрлі түрде орын­далуын қамтамасыз етеді. Салықтық әкімшілендіру құралдарының жіктелуін талдау нәтижесінде жіктелу белгілерінің әр түрлі болуы және өзара қарама-қайшылықтардың болуы анықталған.

Салықтар мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың көзі болғандықтан мемлекеттің қалыптасу кезеңі­нен бастап оның қызмет етуін қамтамасыз етуде және қолдауда маңызды орын алады. Сонымен қатар, салық­тар мемлекеттің қаржылық тетігі болып табылады, олар елдегі бизнестің дамуына әсер етудегі экономикалық тұтқа ретінде көрінеді. Салық салудың негізгі мақсаты - мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің экономи­касын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілік­ке тарту болып табылады. Мақалада жергілікті бюджеттегі салықтық түсімдерге талдау қарастырылады. Жергілікті бюджеттегі, оның ішінде Ақтөбе облысы бюджетінің салықтық түсімдерін талдау аймақтағы эко­но­микалық жағдайларды білу үшін қажеттілік танытады. Жергілікті бюджет басқарудың және жергілікті билік органдарының көпқырлы қызметінінің қаржылық базасы, себебі халықтың өмір сүруін қамтамасыз ету және оның әлеуметтік тұрақтылығына қатысты сұрақтар қаржылық басқарудың тиімділігіне байланысты. Мақалада Ақтөбе облысы бюджетінің кірістерінің құрылымы талданады. Осыған байланысты 2011-2016 жыл­дар аралығындағы салықтық түсімдер мәліметтерді ҚР Қаржы министрлігінің сайтындағы мәліметтер негізінде ала отырып зерттеу жүргізілді. Зерттеу жұмысында салыстырмалы, статистикалық кешендік талдау жүргізілді. Салыстырмалы талдаудың элементі ретінде салықтық түсімдерді құрылымын және даму қарқы­ны көрсетілді. Салықтық төлемдердің құрылымы мен динамикасындағы өзгерістер қарала отырып, олардың өзгеріс ауытқуларының себептері қаралды.

Мақалада «зейнетақымен қамсыздандыру» және «зейнетақы жүйесі» ұғымдарының мазмұны, әлемдік масштабта зейнетақымен қамсыздандырудың қалыптасу кезеңдері қарастырылады, олардың диффрен­циациасы әрқайсысының негізгі сипаттамасын белгілеуге мүмкіндік береді: ұлттық зейнетақы жүйелерінің қалыптасуы, халықты зейнетақымен қамсыздандырумен кеңірек қамту және зейнетақымен қамсыздандыру парадигмасын өзгерту. Дамыған батыс елдеріндегі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің қалыптасуы мен дамуының ерекшеліктерін салыстыра отырып талдау жасалған. Дамыған елдерде зейнетақы жүйесін ре­формалау аясында мемлекеттік зейнетақы сақтандыру тетіктеріне қосымша ретінде мемлекеттік емес зей­нетақымен қамсыздандыру енгізілді. Бұл міндетті және ерікті жеке зейнетақылық сақтандыру түрінде өтті. Міндетті жеке зейнетақымен қамсыздандыру - зейнетақымен қамсыздандырудың түрі, онда тұлғалардың сақ­тандырылған зейнетақы жарналары азаматтар зейнеткерлікке шыққаннан кейін жеке зейнетақы қор­ларына аударылады. Ерікті жеке зейнетақымен қамсыздандыру - міндетті зейнетақы әлеуетін арттыру үшін арнал­ған, ол мамандандырылған қаражат жеке жинақ портфельдерінің ерікті құруына негізделген және әдетте, жеке сектор арқылы жүзеге асырылады. Мақалада белгіленген жарналар сызбасы ретінде ұсы­нылған зейнетақы­мен қамсыздандыру үлгілері талданды, басқару және қатысу әдістеріне байланысты олардың жіктелуі берілген. Зейнетақымен қамсыздандырудың негізгі институттары қарастырылып, олардың ком­би­нациясы әлемнің түрлі елдеріндегі заманауи зейнетақы жүйесін құру үшін негіз болды. «Зейнетақымен қам­сыздандыру» және «зейнетақы жүйесі» терминдерінің саралануына ерекше назар аударылады.

Соңғы 40 жылда Жоңғарияның Қазақстан бөлігіне жүргізілген сапарлар өңірдің асуларына алғаш рет жорық жасаудың ұзақ мерзімді келешегін бірнеше рет растады. В.С. Тихоновтың жетекшілігімен мәскеулік туристердің тобы жүргізген барлаудың нәтижесінде Солтүстік Жоңғарияның Ақсу және Қарасым тау тарамдарының қиылысында бірнеше бөгет бар екендігі анықталды, олардан өту 3А-3В к.к. бағаланады. Бұл әлеуетті асулар арқылы жолдардың Ү. Айдайсу және Қарасырық өзендер аңғарларын қысқа бағыттармен байланыстыруы қисынды болып табылатыны маңызды. А.М. Ермилова, И.О. Петрунина, К.А. Гальченко, М.В. Маркунцеваның жетекшілігімен туристік топтардың жүргізген зерттеуі 1А күрделілік категориясы бар, Кіші өзен аңғары арқылы өту ыңғайлы болып табылатын Көктал тау тарамдарында бірнеше аңғарлар бар екендігін көрсетті. Қазақстан бөлігіндегі Жоңғар Алатауының ондаған асулары алғашқы жорық жа­саушыларды әлі де күтуде. Солтүстік Жоңғарияда «Бейресми тізім...» деректері бойынша, 173 жіктелген асулардың 141 асуларына расталған ақпарат бар. Орталық Жоңғарияда - 129 асулар бар, оның 121-іне ақпарат бар, Оңтүстік Жоңғарияда - 185 асулар бар, оның 168-іне ақпарат бар. Бұл факт қазақстандық және шет елдік туристерді қауіпсіздікпен қамтамасыз ету үшін Жоңғар Алатауының қазақстандық бөлігінде барлық үш бөлшек аудандары бойынша жолкөрсеткіштерді жазу және карталарды құрудың маңыздылығын тағы да дәлелдейді.

Экологиялық туристік бағыттаушылардың туризмге мамандарды даярлаудың ажырамас бөлігі ретінде қарастыратындығын ескере отырып, мақалада туризм саласында кәсіптік білім берудің тәсілдері көрсетілген. Экологиялық туризмді дамыту үрдістерін талдау: аймақтық және республикалық деңгейлерде экологиялық туризмді насихаттау; экологиялық туризм саласындағы мамандандырылған бағдарламаларға сұраныстың артуы; үшжақты (мемлекеттік туристер - жергілікті тұрғындар) дамуына қызығушылықтың артуы эколо­гия­лық туризмнің экологиялық-ағартушылық, экология-ағартушылық және экологиялық компоненттері, ту­ристер­дің экологиялық мәдениетін жақсартуға және аймақтағы экологиялық балансты сақтауға бағытталған, қо­сымша кәсіби білім беру жүйесінде экологиялық туризм мамандарын даярлаудың өзектілігін дәлелдейді. Зерт­теу барысында «экотуризм гиді» және туристік-экскурсиялық жүйесінің кадрларын кәсіби және білікті­лік құрылымында мамандандыру орнына «экологиялық туризм гиді» тұжырымдамасын сипаты мен ерекше­лігін анықтады, қосымша кәсіптік білім жүйесіндегі оқу экотуризм гидтерді негізгі бағыттарын айқындады: турлар ұйымдастыру және өткізу табиғи және мәдени мұраны түсіндіру бойынша; экологиялық туризм саласында білім беру қызметі; жаяу серуендеу, экологиялық іс-шаралар, экспедициялар; экологиялық, білім беру және экологиялық-білім беру шаралары, экологиялық лагерь және білім беру мекемелері.

Мақалада ЕАЭО дамуының негізгі бағыттары дайындалғанда ескерілген, экономикалық дамудың тренд­тері мен шақыртуларының жіктелімі көрсетілген. Бірінші топ әлемнің барлық мемлекеттеріне, соның ішінде ЕАЭО мүше-мемлекеттеріне тән жалпы сын-тегеуіріндерін қамтиды. Екінші топқа жалпы ЕАЭО және оның мүше-мемлекеттеріне тән ішкі трендтер жатады: халықаралық экономикалық санкциялар, ұлттық валюта­ның девальвациясы, ақша-несие саясатының өзгерісі, экономикалық даму қарқынының төмендеуі, бизнес-циклдер, транзиттік трендтер, технологиялық фактор. Үшінші топ интеграциялық нәтижені жүзеге асыру­дың міндетімен байланысты интеграциялық трендтерді қамтиды. Ең соңғы төртінші топқа «өсу әсері» және «дағдарыс әсері» деп аталатын, өзара әсердің сын тегеуіріндері мен трендтері жатады. Сонымен қатар, ха­лықаралық рейтинг агенттіктің мәліметтері бойынша ЕАЭО мемлекеттері қаржы нарықтарының позицияларын анықтау үшін, түрлі рейтингтік бағалауға бағытталатын, мемлекеттерінің бәсекеге қабілеттілігіне салыстырмалы талдау жасалынды. Осы рейтингтердің ішіндегі анағұрлым танымалыларының қатарына Дү­ниежүзілік экономикалық форумның жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі, «Бизнес жүргізудің жеңіл­дігі» (Doing Business) Дүниежүзілік банкінің рейтингісі, The Heritage Foundation зерттеу орталығы және The Wall Street Journal баспасы экономикалық бостандығының индексі, The Economist Intelligence Unit зерттеу орталығы операциондық тәуекелінің рейтингісі, The PRS Group ұйымы мемлекет тәуекелдерінің Халықара­лық анықтамалығының рейтингісі, Бертельсман Қоры (Bertelsmann Stiftung) экономикалық түрленуінің индексі және т.б. жатады.

ХХI әлемдік қауымдастық инновациялық талаптарға тап болуда, бұл жоғары технологиялардың дамуы, ақпараттандыру, еңбек бөлінісі мен жұмыс күшінің сапасының өзгеруімен байланысты. Сонымен қатар, бүкіләлемдік жаһандану үрдісі халықаралық әріптестіктің және мемлекетаралық қатынастардың жаңа нысандарын ашып қана қоймай, саяси, экономикалық, әлеуметтік мәселелерді жаңа қырынан қарастыруды талап ететін қарама-қайшылықтарға әкеліп соқтыруда. Экономикалық кеңістіктің жаһандық өзгерістері ақпараттық қоғамға ауысумен, ЖІӨ қалыптастыруда жоғары технологиялардың рөлінің арутымен байланысты. Қазіргі таңда экономиканың әлемдік деңгейдегі даму кезеңі жергілікті және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігімен, сонымен қатар өндірістік сектордың инновациялық деңгейімен тығыз байла­ныс­ты. Алайда инновациялық қызметтің тиімділігі мәселесінің мәні тек экономикалық есеп амалдары мен құралдарына ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынның келешек дамуының нұсқаларын іздеуге де байланысты. Бұл инновациялық қызмет (инновациялық әлеует, инновациялық жоба) компоненттері дамуының түрлі нұсқалары барысында бағалау жүйесін қалыптастыру қажеттілігі туралы айтуға мүмкіндік береді. Мақа­ла­да өнеркәсіп кәсіпорындарын инновациялық дамуының негізі, оның экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны мен рөлі қарастырылған.

Мақалада шетелдік инвестицияларды тарту және пайдалану мәселелері қарастырылады. Қазақстан Рес­публикасының тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында мұнай-газ секторының басты нәтижелерінің бірі оның өндірістік әлеуетін дамыту және болашақта айтарлықтай прогрессті қамтамасыз ету болып табылады. 2010-2015 жылдары Қазақстандағы тікелей шетелдік инвестициялар түсімдердің көлемі 50 млрд АҚШ долларынан асты. Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесстер экономикалық дамуымыздың негізгі алғышартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр. Мемлекет басшысының тапсырмаларын орындау нәтижесінде Қазақстан Республикасының Үкіметі күрделі мұнай-газ жобаларын іске асыру, мұнай өндіруші компанияларды жекешелендіру, еліміздің экспорттық мүмкіндіктерін айтарлықтай кеңейту, мұнай шығаратын компанияларды қайта құру, Қашаған мұнай кен орындарын ашу және басқа да операцияларды жүргізу арқылы ресурстық базаны кеңейту үшін белгілі мұнай компанияларынан қаржы тартуға қол жеткізді. Қазақстан шетелдік инвесторлар үшін іскерлік климаттың негізгі параметрлері бойынша тартымды нарық болып саналады. Республикада үлкен нарықтық әлеует, мол табиғи және еңбек ресурстары бар. Мұнай сатудан Қазақстан айтарлықтай қаржылық кіріс алады. Мұнай өнімдерінің сапасын жақсарту мұнай өнімдерінің спектрін кеңейтеді, олардың бәсекеге қабілеттілі­гін едәуір арттырады, бұл экономиканың көптеген секторларында жұмыспен қамту нарығына үлкен әсер етеді.

Бүгінде Қазақстан білім жүйесі жаңғыру сатысын бастан кешіруде. Осы жаңғыру үрдісінің ең маңызды бағыттарының бірі - ғылыми, инновациялық-кәсіпкерлік жоғары оқу орындарды, бизнес-қоғамдастықтар мен озық салаларды қамтитын зияткерлік-инновациялық кластерді құру. Ғылым, білім мен өндірісті біріктіру - Қазақстанның әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіруі үшін ең маңызды шарттардың бірі. Мақала ғылым, білім мен бизнесті интеграциялаудың шетелдік тәжірибесін, сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы мүмкін өзгерістердің келешегін зерделеуге арналған. АҚШ, Жапония, Еуропалық Одақтың түрлі модельдері егжей-тегжейлі қарастырылған. Еңбекте модельдердің әр түрлі түрлері сипатталады және олардың ерекшеліктері шетел университеттерінің мысалдарында көрсетіледі. Сондай-ақ олардың әлеуметтік-экономикалық дамуына әсері туралы деректерге көңіл бөлінеді. Әлемдік тәжірибені талдау нәтижесінде технопарктер, технополис, зерттеу университеттері, бизнес-инкубаторлар және инновациялық-кәсіпкерлік университеттер сияқты ғы­лым мен бизнес қауымдастық арасындағы өзара әрекеттестіктің әр түрлі нысандарының бар екендігі дәлел­денеді. Бекітілген интеграциялық модельдер өздерінің өміршеңдігін және сәтті жалғасуға деген әлеуетін көр­сетіп үлгерген. Қазақстан Республикасында осындай шетелдік тәжірибені пайдаланудың қиындықтары мен болашақ мүмкіндіктеріне ерекше көңіл бөлінеді. Мақалада ұлттық экономиканың ерекшелігін ескере отырып интеграцияны әрі қарай кеңейту қажеттілігі талқыланады. Осы бағытта дамудағы аймақтың әлеу­меттік-экономикалық даму деңгейіне ерекше мән беріледі. Соның ішінде аймақтық белсенділікті арттыруға бағытталған кәсіпкерлік жоғары оқу орындарын құру арқылы дамыту мәселесі егжей-тегжейлі қарастырылған.

Мақалада әлеуметтік кәсіпкерліктің бизнес-үлгілерін жіктеу мәселелері қарастырылған. Авторлар соң­ғы өнім (қызмет) құнын анықтау мен құру тізбегіне мақсатты топ ретінде енгізілетін бизнес-үлгілер мен инк­люзивтік бизнес-үлгілердің типтік құрылымын синтездеу негізінде типтік бизнес-үлгілерді қа­лыптас­тырған. Мақсатты топтардың қатысуымен құралған үлгінің құраушылары келесі модификацияларға ие. «Ұсыныс» блогында жалпы бағыттағы қызметтер болуы мүмкін, мысалы балалар спортына арналған қызметтер немесе маманданған қызмет түрлері, яғни мүгедектерге арналған арбаларды жөндеу қызметтері, ерекше қажеттілікті талап ететін балаларды оқыту қызметтері және т.б. «Тұтынушылар» блогында ұйымдар барлық азаматтарға қызмет көрсете алады, соның ішінде мақсатты топтарға ақысыз немесе төменгі бағамен. «Құнды құру тізбегіне қатысу» блогында жұмыс берушілер немесе жалдамалы жұмыскер негізінде қатыса алады. «Қызметтен түскен табысты алу тетігі» блогында мақсатты топтар еңбек ақы немесе пайданың бір бөлігін ала алады. Авторлардың ойынша, мұндай тәсіл тиімді болып табылады, өйткені бизнес-үлгінің қай элементінде әлеуметтік нәтижеге қол жеткізуге болатынын анықтауға болады. Бұл әдістеме негізінде бес типтік үлгі анықталды және экономикалық құндылық пен әлеуметтік әсерді ескере отыра, бұл құраушылар­дың мазмұнын айқындалды. Қазақстанда әлеуметтік кәсіпкерліктің 21 ұйымдарына кейс-талдау жүргізілді. Соның нәтижесінде нақты мысалдармен келтірілген қолданыстағы типтік бизнес-үлгілер бекітілді.

Бүгінгі таңда кешенді жаһанданған логистикаға кең қажеттілік туындап тұр, оған дәлел ретінде тек өнеркәсібі дамыған елдерде ғана емес, сонымен қатар экономикасы дамып келе жатқан Азия мен басқа елдерде де айтарлықтай логистикалық қызмет көрсету нарығының пайда болуын айтуға болады. Логистикалық тізбектердің және олардың желілік жүйесінің үздіксіз дамуы түйіндік сызықтардың дамыған жүйесіне байланысты, мұнда түйін ретінде теңіз порттары интеграцияланған логистикалық орталықтар болып табылады. Қазіргі уақытта, теңіз порттары жеткізу тізбегі (Supply Chain) желісінің негізгі бөлігі болады. Құрғақ және теңіз порттарының түрлеріне берілген тұжырымдаламар қарастырылды және осы аталған порттардың бастапқы және дамыған кездегі дамуында басқару үлгісі көрсетілді. Осы үлгілерге мысалдар келтіріліп, Қазақстан үшін ыңғайлысы автормен ұсынылды. Теңіз порттарының түрлі мақсаттық және кеңістік функциялары елдің заңнамасының өзгеруіне әсер етеді, сондай-ақ аймақтың немесе қаланың көліктік және экономикалық жағдайын анықтау үшін құрылды және әрі дамуда. Осылайша, құрғақ порттар келесілерді жетуге көмектеседі: біріншіден, құрғақ порт теңіз порттарының бәсекеге қабілеттілігін арттырады; екіншіден, олар қарқынды даму және тауарларды жеткіліксіз жабдықтау арасындағы қайшылықты шешеді; үшіншіден, олар құрғақ порттар мен теңіз порттарын арасындағы үздіксіз байланысты орнатуға көмектеседі. Шетелдік зерттеулер арқылы құрғақ порттар мен теңіз порттарының жұмыс істеу моделі автормен құрастырылды. Теңіз порты-құрғақ порт дамудың диадтық болашағына келтірілген мысалдар қарастырылды және Ақтау теңіз порты мен Қорғас құрғақ портының жұмыс істеу әлеуеті қарастырылып, олардың әрі қарай дамуына тұжырымдама жасалынды.

Қазақстан дамуының болашақтағы негізгі бағыт-бағдары сандық экономикаға «кіру баспалдақтары» - жаңа технологиялық тәртіпке көшу болып табылады. Халықаралық табысты консалтингтік компаниялардың бірі, Accenture компаниясының болжамы бойынша, 2020 жылы әлемдік экономиканың төрттен бір бөлігі сан­дық болуы мүмкін. Сандық технологиялар өзінің табиғаты бойынша экономикаға тез еніп, өндірістің ұйым­дас­тыру нысандарын өзгертуге, қоғам табысын және еңбек өнімділігін арттыра отырып, тиісінше, халықтың өмір сүру сапасын арттырып, жағдай жасауға қабілетті. Қазақстан Республикасы бұл жетістіктерге барлық ресурстық артықшылықтар бар кезде қол жеткізе алады. Алайда, көптеген мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асырудағы тәжірибе көрсеткендей, әлеуметтік капиталдың тапшылығы, яғни әлеуметтік ортада құ­рылған билік, бизнес және азаматтар арасындағы қарым-қатынастағы ашықтық, сенім мен жауапкершілік мүд­делерінің жоқтығы тежеуші фактор болып табылады. Әлеуметтік капиталды қалыптастыру индикаторлары білім және еңбек болып табылады. Еңбек нарығы жаңа білімді ғана игерген мамандарды емес, са­лалық және ақпараттық технологияларды да игерген мамандарды талап етеді. Сандық трансформация­ның табысқа жетуінің басты шарты «ілгерінді» әлеуметтік орта, оның жылдам өзгерістер қабылдауға дайындығы, ақпараттық бағдарламалар әзірлеушілер мамандары ғана емес, сонымен қатар пайдаланушылардың кәсіби түрде есеюі мен кемелденуі болып табылады. Сондықтан цифрлық трансформацияның талаптарына барлық мүдделі тараптардың, бүкіл әлеуметтік ортаның: билік, кәсіпорындар, базарлар, білім беру, халықтың жылдам реакциясы қажет.

Бүгінгі күні өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықты қалыптастыру үрдісі жеткілікті деңгейде зерттелген жоқ. Өзін-өзі жұмыспен қамтуға әсер ететін көптеген факторлар бар. Жоғары экономика мектебі авторла­ры ұжымының негізгі еңбегі, сондай-ақ, «Springer» баспа үйінің мақалалары зерттеудің негізі болды. Өзін-өзі жұмыспен қамтуды қалыптастырудың теориялық негізін зерделей отыра, сонымен қатар, осы мәселе бойынша шетел әдебиетінің үлесін пайдалана отыра, авторлар бір факторлар өзін-өзі жұмыспен қамтуға әр түрлі әсер етеді деген қорытындыға келді. Өзін-өзі жұмыспен қамту түсінігінің өзінде бір мағыналы емес түсіндіру бар. Осы мақалада жұмыспен қамту нарығын қалыптастыруға және дамытуға әсер ететін факторлар талданды және өзін-өзі жұмыспен қамтудың осы түрін еңбек нарығында дамыту факторларының тобы қалыптастырылды. Сондай-ақ, өзін-өзі жұмыспен қамтудың әлемдік тәжірибесін талдай келе, авторлар осы қызмет саласында белсенді мемлекеттік бағдарламаларды пайдалануды ерекше атап өтеді, сондай-ақ, әлем­нің дамыған елдерінде іске асыру құралдарымен ерекшеленетін жұмыссыздар арасында өзін-өзі жұмыспен қамтуға ынталандыратын бағдарламалардың үлгілерін жүйеге келтіреді. Психологиялық-ынталандыру факторын талдау негізінде тиісті ұсыныстар берілді. Сондай-ақ, авторлар нақты бар бірқатар объектілердің өза­ра әрекет етуіне негізделген өзін-өзі жұмыспен қамту нарығын дамытуға қатысты қорытындылар шығарады.

Кез-келген қоғамдағы денсаулық сақтау ресурстары әрдайым шектеулі, сондықтан оларды тиімді пай­далану мәселелері маңызды болып табылады. Мұндай жағдайда шектеулі экономикалық мүмкіндіктерге сәйкес денсаулық сақтау ресурстарын халықтың тұтыну деңгейін көтеру рәсімі ретінде денсаулық сақтауды бағалаудың рөлі артып келеді. Шығындардың ұлғаюы, жаңа медициналық технологияларды енгізу, инфляция, әлеуметтік-демографиялық, экологиялық және басқа да факторларға байланысты медициналық көмекке ха­лықтың қажеттілігін бағалаудың тәсілдерін зерттеуді қажет етеді. Бұдан басқа, денсаулық сақтауда бағалау міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыруға көшу жағдайында алдыңғы орын алады. Соңғы 5 жылда Қа­зақстанда халықтың санына сәйкес халықтың туу деңгейі, халықтың табиғи өсу көрсеткіштері артқандығы атап өтілді. 2026 жылдан бастап туу деңгейі артады, себебі 2005-2010 жж. туылған ұрпақтардың көптеген саны балиғаттық жасқа толады. Демографиялық өз­герістердің осы сценарийін іске асыру кезінде жақын арада бірінші кезекте балалардың, зейнеткерлікке шыққан жастағы және егде жастағы азаматтардың медициналық қызметке сұранысының тұрақты өсуі басталады. Сонымен қатар, балалар мен егде жастағы адамдар санының артуы медициналық қызметтерге сұранысты қанағаттандыру үшін қазіргіден де үлкен шығынды қажет етеді.

Мақала түзету мекемелерінде пенитенциарлық (колонияларының) қызмет көрсеткіштерінің тізімін анықтауға, сондай-ақ олардың қызметінің тиімділігінің кешенді көрсеткішін есептеу алгоритміне бағыт­талған автордың жүргізген сараптамалық сауалнамасының нәтижелерін сипаттауға негізделген. Мемлекеттік басқару жүйесін реформалау бағдарламаларының тиімділігін арттыру жаңа тәсілдерін әзірлеудің өзек­ті­лігіне негізделген. Сараптамалық сауалнаманың қорытындысы бойынша, Қазақстан Республикасының пе­нитенциарлық жүйесінің тиімділігінің жеті негізгі көрсеткіші анықталды, сотталғандардың контингентіне және түзеу мекемесінің негізгі міндеттеріне байланысты бағалау көрсеткіштері мен осы көрсеткіштердің логикалық конволюция алгоритмі белгіленді. Көрсетілген көрсеткіштердің логикалық конволюция матрицасын қалыптастыру кезінде сарапшылар оларды алдымен төрт жалпылама көрсеткіштерге біріктіруге негізделгенін көрсетті. Ұсынылған алгоритм және сараптамалық зерттеулер негізінде түзету мекемелерінің тиімділігінің интегралдық көрсеткішін жедел бағалауды ұйымдастыру мүмкін болады. Бұдан басқа, са­рап­тамалық сауалнама нәтижесінде алынған Қазақстан Республикасы пенитенциарлық жүйе мекемелері мен органдары көрсеткіштерінің логикалық конволюция алгоритімін сараптамалық қарау нәтижесінде реформалау бағдарламалары бойынша әртүрлі нұсқаларды бағалап, олардың ішіндегі ең қолайлысын таңдауға болады.

Қазіргі заманғы әлемде орын алып жатқан интеграциялық процесстер, жоғары білім беру жүйесінің дамуына белсенді әсер етеді. Бүгінгі күні түрлі елдерде білім беру стандарттарының үйлесуімен көрініс тапқан ашық жаһандық кеңістік қалыптасуда. Қазақстанның жоғары мектебінің өзекті міндеттерінің бірі - білім беру саласының қолжетімділігін, сапасын және тиімділігін арттыруға ықпал ететін жаңғырту міндеті. Мақалада Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) қалыптастыру шартындағы жоғары оқу орындарының алдында тұрған жоғары білім беру дамуының негізгі бағыттары және міндеттері көрсетіледі. Бірыңғай білім беру кеңістігін құру мүмкіндіктері сипатталады, өзара ынтымақтастық мысалдары келтіріледі, ЕАЭО білім беру кеңістігі қатысушыларының бірлескен қызметті жүзеге асыру мәселелері қарастырылады және жоғары білім ЕАЭО инновациялық моделі ұсынылады. Зерттелген мәселенің өзектілігі, ең алдымен, алыс және жақын шет елдерде шетел әріптестері іздеумен, сонымен қатар академиялық ұтқырлық арқылы ынтымақтастық нысандарын кеңейтумен, біздің студенттеріміздің халықаралық жазғы білім беру мектептерінде қатысуымен, студенттер мен магистранттардың әртүрлі университеттерде білім алуымен айқындалады. Осылайша, қа­зақстандық білім беру ерекшелігін ескере отырып, басқа да елдердің тәжірибесіне сүйене отырып, түпкі мақсаты әртүрлі салалар бойынша жоғары білікті мамандарды даярлау болып табылатын бірлескен білім беру бағдарламаларын және жобаларын әзірлеу қажет.

Бұл мақалада Қазақстан Республикасының ағымдағы демографиялық жағдаятының сипаттамасы қарас­тырылып, заманауи университет аудиториясының қазіргі қалпы мен соңғы он жыл аралығында болып жатқан өзгерістерді анықтауды мақсат етіледі. Қалыптасып жатқан жағдаятты түсіну үшін мақалада тиісті мәліметтерден бір қатары беріледі: Қазақстан Республикасының Экономика министрлігі жанындағы Ста­тистика комитетінен, Қазақстан Республикасының Президенті қарамағындағы Қазақстандық стартегиялық зерттеулер институтының (ҚСЗИ) болжамдау ақпараттарынан және Фридрих Эберт қоры Қазақстанда жүр­гізіл­ген зерттеулердің сәйкесті деректерінен алынған мағлұматтар көрсетіледі. Осындай түрлі ақпарат демография­лық үдерістер Қазақстандағы білім беру жүйесіне қалай ықпал ететініне айғақ болып, нақтылап дәлелдеп тұр. Бұнда қазіргі қазақстандық жоғары білім берудегі жағдай әртүрлі факторлардың әсерлерінен қалыптасып келе жатқаны анықталып көрсетіледі, ол келтірілген статистикада, өткізілген әлеуметтік зерт­теулерінің материалдарында және университеттердің соңғы жылдары дамуы жөніндегі бірқатар деректердің көмегімен дәлірек көрініп тұр. Мақалада қазіргі қазақстандық университеттерде мемлекеттік тілге байланысты сұрақтар да қаралады, себебі елде өсіп келе жатқан ұрпақ демографиясы қазақстандың университет жүйесіне маңызды ықпал етеді. Бұл, өз кезегінде, тіл оқыту саласында қазіргі уақытта туындап, пайда болып жатқан мәселердің шешуін талап етеді. Біріншіден, осы сұрақта студенттердің мүдделерін дәл анықтау қажет, себебі олар оқу барысында болашақтағы өз нақты бір жұмыс түріне сай тілдерді таңдап үйренеді. Бұған қоса осы сұрақтарды шешу барысында Қазақстан Республикасында қалыптасқан халық қостілділігі мен тілдік ахуал өзгешілігіне ерекше назар салып, үнемі ескеріп отыру керек.